Ons Erfdeel. Jaargang 14

[p. 105]

kulturele kroniek

literatuur

De schim van Simon Vestdijk (1899-1971)

‘...een schaduw van onszelven te ontmoeten die eens op aarde eigen wegen ging...’ (Mnemosyne in de bergen).

Wie was het die, teruggetrokken in zijn egelstelling, een schrijversleven lang tot uitputtens toe werkte aan de kolos van zijn oeuvre, aan deze als een Laokoon verstrengelde eenheid van veelsoortige tegendelen, aan deze symfonische levenspartituur van ettelijke romans, dichtwerken, essaybundels, filosofische bespiegelingen en musikologische studies? Wil iemand van Simon Vestdijk het innerlijk spoor volgen - het uiterlijk heeft hij tot de uiterste grens van het onopvallende weten te vervagen - dan kan hij bij Forum beginnen, al bevindt hij zich eerder dan hij vermoedde elders: in het labyrint van psychische geledingen, waarin Anton Wachter binnenging op dat éne, fatale moment dat ergens tussen het Lahringse station en het Werfplein het onherroepelijke gebeurde - ‘vijf sekonden, of iets langer, bleef ze nog staan, bleef ze hem nog nakijken’ en toen ging voor Anton Wachter ‘iets verloren dat hij nooit had bezeten’. Vergeet wié daar stond, Nol Gregoor vergeve me mijn negatie van zijn biografische konfrontatie met de persoonlijke verschijning van het Harlingense schoolkind in zijn Simon Vestdijk en Lahringen; maar onthoud déze zin. Hij heeft een verre echo, een levenswerk ver. Hij is een sleutelzin van een ‘noodlotsuur’, een ‘Sternstunde’ waarbij zodiakische gesteldheden nauw betrokken zijn, een zin die éénmaal in een leven zó geschreven wordt en dan nooit meer. Hij bevat de ‘kiemcel’, zowel in de musikologische betekenis die Willem Pijper er aan gaf als in de psychologische regioon, waar deze zich verdiept tot ‘moederkiemcel’. Want het meisje, dat gesymboliseerd werd tot ‘Ina’, was de Maagd, ‘das götliche Mädchen’, waaraan Karl Kerényi een van zijn voortreffelijkste mytologische studies wijdde, de Virgo die nauw verbonden was met de moeder, die op haar beurt verwant is aan Goethe's ‘Mütter’ - ‘das ewig Weibliche’.

‘Ina’ als grondakkoord: als Nol Rieske voor het eerst en het laatst in De koperen tuin met Trix Cuperus samen is en in ‘vervoerd geprevel’ met haar spreekt, blijkt ze in de stilte van de maanavond verdwenen te zijn, ‘maar ik liet me niet storen, en ging voort tegen haar te spreken als tegen een aanwezige’ in de zilveren glans van het afscheid. En dan: ‘ik weet veel van de maan af, Trix’, van de maan die ‘waarschijnlijk niet terugkomt’, van de zon die hem ‘omhoog blaast als een veer’, ‘in al zijn jammer en ellende (-), steeds schimmiger en dunner’. En dan nóg iets: ‘over de zilveren rimpels in het water zag ik de twaalfjarige Trix haar vader tegemoetsnellen (-), welke afschuwelijke moorden waren er op deze twee mensen gepleegd, alleen maar door de tijd-’. En daar is dan ook ‘hij’, de Vader (-) en daar is ‘Het eeuwig telaat’ en daar is Winckelmanns uitspraak dat de mens maar één ogenblik schoon - dat wil zeggen: volledig - is, en de trein vertrekt op het Lahringse station, het zwaard vlamt, de poort slaat dicht, de kiemcel is binnen de tijd geraakt, gedoemd zich te splitsen, te verveelvoudigen, zich in zichzelf tegen zichzelf te keren: er is een kind gestorven, een dichter geboren, die zijn spelonk zal binnengaan, als kluizenaar, als monnik, als dichter van de jaren later geschreven sonnettencyklus ‘Madonna met de valken’:

‘Aanschouwt hem, deze aardworm met twee vleug'len,
Die zich nog in zijn ondergang verheft
In glans der rede boven 't reed'loos kronk'len.’

Tientallen motieven als varianten op de Pijperse ‘kiemcel’ liggen in dat bovenstaande verborgen, de nagalm van een der Madonna-gedichten wordt in het diasporadomein van Vestdijks héle levenswerk weerkaatst. In dat domein was hij bergbeklimmer en diepzeeduiker, piraat en puritein, satyr en heilige, duivel en god, ‘dulder, dader, meisje, soldaat en vader’, celbewoner en jager wiens jachtterrein zich uitstrekt van de aarde tot de hemel, van de onderwereld der demonen tot de sterren der engelen, een Sint-Sebastiaan en een nieuwe Antonius, een Apollo-Dionysos en een Hermes (zie bovengeciteerde twee vleug'len). Hermes: Vestdijks werk is onmiskenbaar hermetisch van bouw, zeker in zijn latere periode, na de kennismaking met - zoals R.A. Cornets de Groot op weloverwogen gronden aantoont - Willem Pijper. Willekeurig genoemd als duidelijk zichtbare strukturen: De leeuw en zijn huid wordt geopend door een

[p. 106]

driedelige proloog, besloten door een driedelige epiloog, die samen de Venetiaanse Kroniek omlijsten, welke in achttien (drie maal zes) hoofdstukken is verdeeld. Juffrouw Lot was driedelig, Het spook en de schaduw was driedelig - een kompositorische magie, een bezwerende hermetiek, een kreatief ritueel, dat zich met de jaren, waarin de symboliek abstrakter wordt duidelijker waarneembaar aftekent.

Wie het werk van Vestdijk enigszins overziet, kan gemakkelijk de terugkerende, gemoduleerde, gefraseerde, getransponeerde motieven herkennen: het dienstbode- en verpleegstermotief als variant van de moederbinding in konjunktie met de minnares, de ‘gemankeerde’ liefde, de ambivalente vaderrelatie, de jeugd- en geboortefrustratie. Verder: de onvermijdelijke kooi, de vergeefse studentikoziteit, het heimelijk schrikbewind van de angst, de zonde van de zondeval, de glinstering (!) van het pantser, de ijskristallen, de mysterieuze inmengingen, het ondergronds gemompelde gesprek met de aanwezig-afwezige, en zoveel meer nog dat omspeeld wordt door de kwasi-bijkomstige versieringen, schijnbaar loze trillertjes en komische glissando's, die de dood als tegenspeler op een afstand houden - werk van een taalkomponist, dat geschreven is voor groot orkest. Want Vestdijk was - ‘is’ in zijn blijvend oeuvre - een meester in de orchestratie, in de doorwerking van het detail, de differentiatie van de bezetting in het kontrapunt van het tragische en komische, het demonische en goddelijke, het strijdbare en weerloze.

Vestdijk als ‘kompositeur’: elk werk stelt de lezer voor de intrigerende en wezenlijke vraag hoe het ‘gemaakt’ is. Nooit immers is het het ‘wat’ dat het werk bepaalt, steeds is het het ‘hoe’. Daarin is geen zinswending zonder betekenis voor de zin van het werk, ook al lijkt het detail in sommige passages tot op het ‘irriterende’ af uitgesponnen. Steeds gaat het om (vaak verborgen) voorbereidingen, schijnbaar achteloos aangestreken of aangeblazen figuurtjes, die zich pas later ontpoppen als sleutelvariaties van het grond- of neventema, kasuistisch omspeeld, doorwerkt met omkeerbaarheden en betrekkelijkheden, veelzinnigheden en toespelingen op het voorafgaande of komende. Het is nu eenmaal zo: ‘Vestdijk’ moet gelezen worden als een partituur, gehoord en gezien worden als dirigent van een strikt eigen orkestbezetting. Hoe reëel zijn verhaal ook mag zijn, het staat geschreven in gelijkenissen. Zijn beschreven wereld lijkt bedriegelijk samen te vallen met de zichtbare wereld-vanalledag. Maar altijd is er een speling, een haardunne verschuiving, die zich in de loop van zijn verhaal verbreedt, verdiept en waaiervormige perspektieven opent in een oneindige ruimte, een persoonlijk heelal, binnen de mens, buiten de mens, in het vergankelijke en tijdloze, het herkenbare en onbekende, in het bedreigende en in het mogelijk verlossende. Alle motieven die in zijn oeuvre meespelen: ziekte, dood, schuld, zonde, kwaad, liefde, haat, wraak - heel deze verstrengeling van ‘demonische’ en ‘engelachtige’ krachten, van onnaspeurlijke interventies van buitenaf, bovenaf, onderuit, gaan hun weg naar het kerntema: Vestdijk die op zoek is naar Vestdijk. In het zeer korte verhaal Deernis met de wegen, gepubliceerd in het decembernummer 1955 van Maatstaf, staat déze zin: ‘uitzinnig van schrik, liep hij door zich zelf heen...’ Tot hoeveel identifikaties noodzaakte deze labyrintische dooltocht hém, die zichzelf verhinderen moest om zichzelf te vinden (zoals Hermes). Telkens weer, in één werk, van werk tot werk, sloeg de ‘weegschaal’ door, naar de ene, de andere kant, en dàn staat het beeld stil, de dirigeerhand verstrakt, - een langgerekte of abrupte dissonant, en de stilte valt in, waarin gezocht wordt naar iets dat nooit werd bezeten - de laatste maatslag is een hartslag.

Wie in Vestdijk enkel de vlijmscherpe analyst in het psychisch laboratorium ziet, een die onaandoenlijk zijn lessen geeft in de anatomie van de menselijke konditie, heeft hem slecht gelezen, slecht gehoord. Koel was de huid van zijn glinsterend pantser, het is waar. Hij, die het uiterste deed om heer en meester (en hoe meesterlijk!) der tegenstellingen te worden, moest zich met het intellekt wapenen tegen het hart, met het wantrouwen tegen de verzoening, met de twijfel tegen vermeende zekerheden, met de eksistentie tegen de providentie, met de duivel tegen een unio mystica. Zo lang ook moest zich voor hem het feitelijke voordoen als het mogelijke en hijzelf ‘met (z)ijn liefde grenz'loos alleen’ blijven, een wachter, in gesprek met zijn dubbelwezen, een wachter die uit lijfsbehoud zijn gemis moest uitbuiten, moest uitmergelen tot op het bot.

Dissonant, tot het einde toe? Zijn laatst gepubliceerde werk, Het proces van Meester Eckhart, verdicht het leven van de veertiende-eeuwse celmonnik Eckhart, mystisch denker over het ondoorgrondelijke, een ketter voor de bloedige jagers. In zijn stervensbiecht laat Vestdijk hem in zijn ondoorbreekbare isolement bekennen: ‘Ik was verstrikt in de woorden, daar is alles mee gezegd, de weerleggingen, de definities, de rusteloze dialektiek der gedachten, waarmee de in de tijdelijkheid verstrikte mens de eeuwigheid poogt te vangen.’ En veel eerder, jaren eerder, besluit de dichter van de Madonna met de valken een van zijn sonnetten aldus: ‘De woorden die gij in uw kerker preekt, o dichter, blijven eenzaam als gijzelf. Maar hoort de nagalm, diep in het steengewelf.’

Wie het lijfelijk spoor van Vestdijk zoekt ziet een schim ontvluchten. Wie zijn schim zoekt hoort woord voor woord zijn stem uit de gewelven, vanuit de bergen van zijn werk. Het diepste van zijn labyrint gaf uitzicht op de sterren.

C.J.E. Dinaux