Ons Erfdeel. Jaargang 14
(1970-1971)– [tijdschrift] Ons Erfdeel–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 85]
| |
multatuli in frankrijkjaak kolenberg  Toen in 1937, bij de vijftigste verjaardag van de dood van de auteur, een hele reeks artikelen over hem verschenen in Franstalige kranten en tijdschriften, was Multatuli in Frankrijk lang geen onbekende meer. Reeds in de negentiende eeuw hadden een zestigtal vertalingen en studies van en over hem hun weg gevonden naar het Franse publiek. Het beeld dat men zich aan de hand van deze publikaties had kunnen vormen was niet altijd even genuanceerd en volledig. Vooral de persoon en de ideeën van de auteur trokken de aandacht, maar zijn literaire betekenis werd minder in het licht gesteld. Hij werd voorgesteld als een slachtoffer van de koopmansmaatschappij waarin hij geleefd had en waarvan hij de schijnheiligheid had aangeklaagd. De jonge Franse intellektuelen die door dit portret werden aangetrokken, riepen Multatuli uit tot de grote revolutionair, de profeet der nieuwe tijden. Antiklerikalen, tegenstanders van het kolonialisme, socialisten en anarchisten gebruikten... en misbruikten zijn werk in hun strijd tegen de gevestigde machten. Al werd Multatuli's genie erkend, evenals zijn betekenis voor de vernieuwing van de Nederlandse letterkunde, al illustreerden sommige vertalingen prachtig de originaliteit van zijn talent, toch hebben de verdedigers van de schrijver in Frankrijk de kompleksiteit en de rijkdom van zijn werk niet voldoende begrepen. Hun grote verdienste is geweest dat zij de onverschilligheid, die bij de Franse lezer tegenover de Nederlandse literatuur bestond, hebben doorbroken en zó hebben bijgedragen tot het sukses dat sommigen van onze grootste schrijvers in de laatste jaren van de negentiende eeuw in Frankrijk hebben geoogst.Ga naar eind(1)
In het begin van de twintigste eeuw verdwijnt Multatuli vrijwel volledig uit de Franse literaire wereld. In 1901 nog verscheen te Parijs een uitgebreide bloemlezing uit zijn werk en deze had heel wat suksesGa naar eind(2); toch volgt hierop een lange periode van stilteGa naar eind(3). Zeker speelde de verdwijning van verschillende tijdschriften die Multatuli's oeuvre hadden verspreid hierin een rol; belangrijker is echter dat de Tachtigers en de Negentigers een steeds grotere plaats innemen, ook in Frankrijk. Na het verschijnen van de Pages Choisies, hebben de lezers blijkbaar geoordeeld dat ze nu genoeg wisten over Multatuli en dat het hoog tijd werd meer aandacht te besteden aan schrijvers met een meer aktuele waarde. De jongere generatie van Nederlandse auteurs heeft echter niet lang van die belangstelling gebruik kunnen maken. De opflakkering van nationalisme die de eerste wereldoorlog voorafging, verdreef de geest van kosmopolitisme die over Frankrijk had gewaaid. Vreemde invloeden werden geweerd en de schrijvers die nog geen vaste plaats veroverd hadden, werden voor lange tijd in de vergeethoek gedrongen.
Pas vanaf 1937 verwerft Multatuli weer bekendheid in Frankrijk. De artikelen die daar verschijnen ter gelegenheid van de vijftigste verjaardag van zijn dood, geven in de daaropvolgende jaren aanleiding tot de publikatie van verschillende vertalingen. Opmerkelijk is dat het merendeel van deze geschriften het werk zijn van een relatief kleine kring geestdriftige verdedigers van Multatuli, gegroepeerd rond Dr. Julius PéeGa naar eind(4). De voornaamste leden van die kring zijn: de vertaler L. Roelandt en de kommentatoren H. Poulaille, J. Schepens, R. Brulez en F. Closset. Het is belangrijk om na te gaan hoe hun visie is op de auteur en zijn werk. Dit is immers de enige manier om te bepalen hoe het Franse publiek, dat alleen door hen werd voorgelicht, zich de wereld van Multatuli op dat ogenblik voorstelt.
Het eerste doel van Dr. Pée en zijn vrienden is te antwoorden op de lasterkampagnes waarvan de schrijver zo dikwijls het slachtoffer was geweest. Omdat die aanvallen vooral gericht waren op het privéleven en op de persoonlijkheid van de auteur, gaan zij in de eerste plaats het leven van Multatuli bestuderen. Dat daarbij de gebeurtenissen, die aan het verschijnen van Max Havelaar voorafgingen en die de verdere karrière van de schrijver bepaalden, voortdurend belicht worden, zal wel niemand verwonderen. Het zal ook weinig verbazing wekken dat de kommentatoren, in hun grenzeloze bewon- | |
[pagina 86]
| |
dering voor hun meester, niet erg kritisch zijn; de toestand in Lebak wordt geschetst zoals hij in de roman voorgesteld was, terwijl de auteur volledig wordt vereenzelvigd met zijn personage. Zo zien we dat de lezer herhaaldelijk de passage uit het zesde hoofdstuk, waarin de held van het verhaal beschreven wordt, voorgeschoteld krijgt als een portret van Multatuli; ook worden de persoonlijke motieven die mede de strijd voor de Javanen hebben bepaald wel eens vergeten of handig verdoezeld. Alleen Edouard Mousset geeft, in de inleiding op zijn vertaling, een meer genuanceerde visie op de feiten: Sa vive sensibilité, son romantisme ‘rousseauiste’, sa haine du conformisme et des conventions, comme, aussi, un certain goût du ‘beau geste’, l'avaient poussé à prendre, à diverses reprises, le parti des indigènes contre les abus commis ou tolérés par l'administration néerlandaise. Ses admirateurs louent ici le courage, la fermeté, le désintéressement de son attitude en face des chefs apathiques ou veules. Ses détracteurs, tout en admettant qu'il y avait des erreurs à corriger, appuient sur la maladresse de ses interventions dans les questions difficiles à résoudre par toute puissance colonisatriceGa naar eind(5). Ook in het relaas van de verdere gebeurtenissen uit Multatuli's leven wordt de nadruk gelegd op de edelmoedigheid waarmee de auteur in de bres sprong telkens als hij onrecht bespeurde. Ter illustratie, een passage uit een biografische nota van Dr. Pée, die nochtans minder gemakkelijk in lofzangen vervalt dan zijn leerlingen:
Multatuli avait été, en tout premier lieu, un soldat de la liberté, de toutes les libertés, surtout de la liberté de conscience; il avait défendu avec un courage digne d'admiration les droits des malheureux Javanais ignoblement exploités par les princes indigènes et par les colonisateurs âpres au gain; il avait soutenu les droits de la femme, à une époque où ceux du ‘seigneur et maître’ étaient sacro-saints; il s'était rangé du côté des humbles, de l'ouvrier qui de son temps gagnait trop peu pour vivre et trop pour mourir de faim; il cloua au pilori les chrétiens hypocrites, à quelque secte qu'ils appartinssent; il bafoua les partis politiques qui ne pensaient qu'à leur cuisine électorale et à leurs intérêts particuliers; il attaqua le vulgaire et le mesquinGa naar eind(6).
De biografen roepen zo een beeld op van de schrijver die, steeds bedreigd door de hongersnood en belaagd door verraderlijke vijanden, de strijd heldhaftig voortzet met slechts één doel voor ogen: het welzijn van de verdrukten. Zij beschrijven de voorbeelden van moed en doorzettingsvermogen, die men zeker in Multatuli's levensgeschiedenis, kan vinden, en de laagheid van zijn tegenstanders, die niet altijd erg kieskeurig waren wat betreft de wapens die zij hanteerden, maar ze slagen er niet in hierbij de nodige objektiviteit in acht te nemen. Zij vergeten dat, waar een redelijke bewondering het publiek kan winnen voor een auteur, een personenkultus de verstandige lezer veeleer afschrikt.
Meer nog dan naar het leven van Multatuli, gaat de belangstelling van de kommentatoren uit naar zijn ideeën. Voor hen is het de voornaamste verdienste van de auteur geweest dat hij de Nederlanders heeft leren denken buiten de enge kaders van de traditionele filosofie. Zo getuigt Raymond Brulez:
Multatuli a été le grand émancipateur de son siècle. De Conscience, nous Flamands, nous disons ‘qu'il apprit à lire à son peuple...’. Multatuli, lui, apprit le peuple hollandais à penser, à penser en dehors des cadres d'un conformisme aussi méticuleux qu'absurde.Ga naar eind(7) Reeds in de negentiende eeuw had de Antwerpenaar Louis Van Keymeulen, in de Revue des Deux MondesGa naar eind(8), de houding van Multatuli tegenover de godsdienst zeer juist gedefinieerd als die van een atheïst die, in zijn strijd tegen wat hij beschouwde als de grootste hinderpaal in de vooruitgang van de beschaving en het geluk van de mensheid, zijn argumenten nog ontleende aan de filosofen van de achttiende eeuw. Hij had ook opgemerkt dat de auteur de voorkeur gaf aan het meer poëtische en humane katolicisme boven het koude en strakke kalvinisme dat de meeste van zijn landgenoten beleden.  Een van de oudste portretten van Douwes Dekker - Multatuli.
| |
[pagina 87]
| |
De kritici uit de twintigste eeuw nemen heel wat van die gedachtengang over, maar in plaats van Multatuli's afwijzende houding tegenover de godsdienst te beschouwen als de logische stellingname van een rationalist, zien zij er veeleer de geesteshouding in van een positivist. Zij kennen nochtans de studie van Van Keymeulen en aarzelen niet er hele passages bijna letterlijk uit over te nemen. Men vergelijke bijvoorbeeld de volgende zinsneden die wonderwel de mentaliteit van Multatuli schilderen:
Il a des sympathies personnelles pour le Christ, dans lequel il voit une espèce de Multatuli, tel que l'antiquité pouvait le produireGa naar eind(9).
Multatuli avait des sympathies pour le Christ dans lequel il voyait une sorte de Multatuli imparfaitGa naar eind(10).
En dit is geen alleenstaand geval. De naam van de Antwerpse voorganger wordt slechts één enkele keer geciteerd, maar in vrijwel alle artikelen wordt gretig uit zijn studie geput. Deze reminiscenties bewijzen in elk geval dat er geen volledige breuk bestaat tussen het werk van de eerste verdedigers van Multatuli in Frankrijk en hun opvolgers.
Ook wat betreft de analyse van de politieke gedachte van Multatuli kan men gelijkenissen ontdekken tussen de recente kommentaren en die van Van Keymeulen. Deze had de auteur veroordeeld als anarchist. Henry Poulaille leunt aan bij deze interpretatie wanneer hij als geestelijke verwanten van zijn meester Proud'hon, Stirner en Bakoenin verkiest boven Marx en Lassalle. Hij ziet zeer juist wat de schrijver scheidt van de socialisten, maar beschouwt zijn reaktie tegen het gezag en zijn verdediging van de individuele vrijheid als uitingen van anarchisme:
Anti-étatiste, anti-militariste, anti-colonialiste, anti-parlementaire, athée, anarchiste complet donc, et ce dans un pays de commerçants d'esprit borné, enrichis sur le dos des malheureux Javanais, et de pasteurs aux idées peut-être plus obtuses encore. Iconoclaste, Multatuli n'avait aucun respect des usages sacrés, de quelque sacrement qu'elles émanent, ni pour les grands principes à l'ombre desquels commande le mensonge. Son athéisme ne s'arrêtait pas à la seule critique des religions: les morales d'usage ne trouvaient pas grâce devant lui. Il avait la haine de l'hypocrise et le mépris de toute abdication de l'individu. Loi, religion, morale, propriété, étaient autant de masques à arracher. Et de rompre des lances sans s'arrêter...Ga naar eind(11).
Er zijn ongetwijfeld passages, vooral in Ideeën en Over Vryen Arbeid in Nederlands-Indië, die deze zienswijze rechtvaardigen, maar Poulaille begaat de vergissing Multatuli's oeuvre te zien als een koherent geheel, waaruit één enkele hoofdgedachte kan gehaald worden. François Closset heeft veel beter de tegenstellingen in dit werk begrepen en geeft een juistere visie op Multatuli's politieke gedachte die hij tenslotte herleidt tot een soort verlicht despotisme:
Car l'individualiste, le révolté Multatuli, qui a rejeté toute tradition (tant religieuse que morale, tant sociale qu'esthétique), qui s'est moqué âprement du sens religieux et politique conventionnel de ses concitoyens, qui s'est attaqué à toute autorité, aux classes sociales, à l'argent, à la puissance, est au fond un conservateur, méprisant vis-à-vis du parlementarisme, sceptique à l'égard du suffrage universel, bafouant les rois et croyant pourtant que le respect de la personnalité, le droit au libre développement pour chacun et la guérison de tous les maux de l'humanité ne pourront s'affirmer que sous un monarque absoluGa naar eind(12).
Naast de invloed van Multatuli op het filosofische en politieke denken wordt ook de nadruk gelegd op zijn rol in de evolutie van de Nederlandse letterkunde. François Closset heeft het duidelijkst aangetoond hoe de auteur de vernieuwingen van de Tachtigers heeft voorbereid. Zo schrijft hij:
C'est lui (Multatuli), sans doute, qui suscita chez les jeunes, le désir de se libérer à leur tour. C'est grâce à lui que la littérature hollandaise fut vivifiée par un souffle nouveau et connut soudainement une effloraison éblouissante de lyrisme et de critiqueGa naar eind(13). Dat men Multatuli's letterkundige waarde erkent, blijkt ook uit het feit dat hij  Multatuli in het jaar 1864
| |
[pagina 88]
| |
herhaaldelijk vergeleken wordt met grootmeesters van de wereldliteratuur als Swift, Voltaire, Rousseau, Richter, Gogolj, Toergenjeff... Maar die vergelijkingen worden niet uitgewerkt en in de meeste studies blijft er weinig plaats over voor een werkelijke literaire analyse. Alleen Max Havelaar maakt hierop wel gedeeltelijk een uitzondering. Men kan het begrijpen dat de kritici, die de Franse lezer voor Multatuli willen winnen, de latere werken enigszins verwaarlozen ten voordele van de eerste roman van de auteur. Deze heeft immers in Max Havelaar, wat stijl en kompositie betreft, een hoogtepunt bereikt dat hij later slechts zelden meer zal evenaren. Het is dus normaal dat dit meesterwerk, bij een eerste kennismaking de voorkeur geniet. Edouard Mousset spreekt erover in het voorwoord van zijn vertaling en hij legt de nadruk op de beeldende kracht van de stijl en de verscheidenheid van de zinsbouw:
Et le style n'est jamais inférieur au sentiment. Ici, la phrase est courte, incisive, éclatante comme une trompette. Là, elle épouse fidèlement et sans effort toutes les sinuosités d'une pensée qui se cherche. Toujours elle est imagée, colorée, pleine de sens concret, chaude de conviction, riche de passionGa naar eind(14).
Alle kommentatoren zien in dat Multatuli, door het inschakelen van verschillende vertellers, voortdurend de toon van zijn verhaal varieert. Zij begrijpen ook hoe moeilijk het is Max Havelaar te rangschikken in een bepaald genre. Dit werk is immers geen roman of autobiografie, en evenmin een dokumentaire of een pamflet, maar wel dat alles samen. Jammer genoeg wordt de analyse nooit verder doorgevoerd. Niemand heeft aangetoond dat de revolutionaire struktuur van Max Havelaar tot dan toe onbekende perspektieven opende; niemand heeft het probleem van de aanwezigheid van de auteur in zijn werk bestudeerd. De taalvaardigheid, de virtuositeit soms, waarmee de kritici hun bewondering uitdrukken voor Multatuli's literair genie kan de oppervlakkigheid van hun bespreking niet verhelen.
De enige die een meer fundamenteel probleem aanraakt is Henry Poulaille, in zijn vergelijking tussen de Franse roman en Max Havelaar. De louter stilistische kwaliteiten van dit werk zijn voor hem van sekundair belang. Hij beschouwt immers Multatuli meer als filosoof dan als literator. Max Havelaar is een roman van wereldformaat, omdat hij het type is van ‘le livre-acte’, het boek dat niet wil behagen, maar de lezer wakker schudden, hem konfronteren met een harde werkelijkheid. Alleen door zich te spiegelen aan dit voorbeeld, door haar ivoren toren te verlaten en zich in de tijdsproblemen te engageren, kan de Franse letterkunde genezen van de bloedarmoede waaraan zij lijdt. Een kort fragment uit de inleidende nota van Poulaille zal aantonen hoe hevig hij te keer gaat tegen de bourgeois-literatuur, waarbij zelfs het oeuvre van de grote Céline gerekend wordt:
L'heure n'est-elle pas venue de la révision des valeurs et des mesures d'estimation des valeurs? Puisse la publication de cette traduction de Max Havelaar inciter les lecteurs français à réfléchir à ce sujet. La littérature francaise s'endort d'être le fait de trop d'oisifs. Elle a besoin de leçons de virilité, d'autre virilité que l'on croit voir dans l'oeuvre d'un Céline - l'oeuvre de Céline peut faire illusion, elle n'est, elle aussi, que de la littérature récréative. Des livres comme Max Havelaar sont autre chose. Et la culture mandarine n'a qu'à gagner au contact d'oeuvres comme celle de MultatuliGa naar eind(15). De boodschap van sociale, religieuze, morele, politieke en literaire vernieuwing die het werk van Multatuli moet brengen kan de lezer in Frankrijk alleen bereiken door vertalingen. Weer staat Max Havelaar centraal. In zijn bloemlezing van 1938Ga naar eind(16) meet L. Roelandt reeds een zeer ruime plaats toe aan deze roman, die hij in 1942 volledig vertaaltGa naar eind(15). Dit voorbeeld wordt het jaar daarop nagevolgd door E. MoussetGa naar eind(17). Twee opvattingen staan hier diametraal tegenover elkaar. Roelandt wil de lezers winnen voor de gedachten van Multatuli en hij maakt het hen dan ook zo gemakkelijk mogelijk. De al te sentimentele en weinig poëtische dichtwerken  Multatuli: Pages choisies, traduites par Alexandre Cohen, préface d'Anatole France (1901).
| |
[pagina 89]
| |
uit het elfde en het veertiende hoofdstuk van Max Havelaar, vele van de uitweidingen waaraan het werk zo rijk is en de aantekeningen bij de uitgaven van 1875 en 1881 worden weggelaten. De bedoeling van de vertaler is klaarblijkelijk het publiek nooit te storen of te vervelen, maar zo maakt hij het wezenlijke van de roman diskutabel. Even erg is het dat de meeste Javaanse woorden gewoon worden omgezet in het Frans. Die woorden zorgen in de Nederlandse zin voor de oosterse kleur en de muzikaliteit, maar hun sonoriteit is niet altijd dezelfde voor de Fransman, die trouwens minder gemakkelijk het gebruik van vreemde termen aanvaardt. Roelandt ziet ertegen op zijn lezers te ontstemmen, zonder er rekening mee te houden dat hij aldus raakt aan één van de essentiële komponenten van de stijl van de auteur. Deze relatieve onverschilligheid tegenover de vorm, die we telkens vaststellen in de publikaties van Roelandt, is er de oorzaak van dat zijn vertalerswerk nauwelijks boven het middelmatige uitstijgt. Edouard Mousset gaat heel anders te werk. In de inleiding op zijn vertaling schrijft hij: Je me suis attaché à suivre fidèlement les méandres des phrases, à rendre les images presque mot à mot, à respecter le rythme du livre. Je n'ai rien voulu éliminer, comme je n'ai pas cherche à ‘moderniser’ une oeuvre dont la forme porte sans doute la marque d'une époque, mais qui, par la richesse de sa pensée et la sincérité de son expression, est de celles qui surviventGa naar eind(18). Dit programma heeft hij skrupuleus ten uitvoer gebracht, en met sukses! Dikwijls zijn vrije bewerkingen te verkiezen boven het schools navolgen van de oorspronkelijke tekst, maar Mousset slaagt erin een volledige en bijna letterlijke vertaling te geven aan Max Havelaar, die op de Franse lezer vrijwel dezelfde indruk moet maken als de Nederlandse versie op ons. Van al degenen die zich aan het vertalen van de roman hebben gewaagd, is hij de enige die erin geslaagd is het werk in al zijn kompleksiteit nagenoeg ongeschonden aan het Franse lezerspubliek aan te bieden. Toch is het Mousset niet gelukt de definitieve doorbraak van Multatuli in Frankrijk te forceren. Dit moet ons niet te erg verwonderen. Men heeft de Franse lezer steeds weer voorgehouden hoe bewonderenswaardig de levensloop van de auteur is geweest en hoe bevrijdend zijn ideeën gewerkt hebben. Dat hierdoor wel een tijdelijke belangstelling gewekt kan worden, maar nooit een blijvende waardering blijkt duidelijk uit de reaktie van de grote kritikus Marcel Brion:
Depuis que Multatuli écrivait, les Blancs ont montré qu'ils ne réservent pas aux peuples de couleur les excès de l'arbitraire, et ce livre que l'auteur lança comme un brûlot à la face de la société néerlandaise, apparaît aujourd'hui moins incendiaire qu'anodinGa naar eind(19).
Na de tweede wereldoorlog vergeet het Franse publiek Multatuli dan ook zeer vlug. Zijn naam wordt nog wel eens aangehaald, maar van een werkelijke interesse is er geen sprake meer. Ook de recente vertaling van Max HavelaarGa naar eind(20) schijnt hierin weinig verandering te hebben gebracht. Opdat Multatuli er naar waarde geschat zou worden, is het noodzakelijk hem in Frankrijk te introduceren niet alleen als de edelmoedige en briljante polemist, maar vooral als de geniale literator die vele Europese landen ons kunnen benijden. Hiertoe biedt de viering van de honderdvijftigste verjaardag van de geboorte van de auteur een ideale gelegenheid. 
Pages choisies (1938)
| |
[pagina 90]
| |
Bibliografie (bestudeerde teksten) 
Max Havelaar, traduit du néerlandais par Edouard Moussel (1943).
|
|