Ons Erfdeel. Jaargang 14

De wondere tekeningen van Elsa D'haen.

Buskool, boskool, houtskool zijn woorden voor het aanduiden van verkoolde takken. Vroeger werden ze bij de bakker gehaald en sprak men dan ook van bakkerskool. Nog vroeger en eigenlijk sinds onheuglijke tijden worden die verbrande twijgen gebruikt om te tekenen. Er zijn nu ook al wel syntetische vormen uitgevonden, maar de kenners geven nog steeds de voorkeur aan verkoolde takken, die ook wel eens in lijnolie worden gedrenkt, en die nu ook zeer handzaam werden gekomprimeerd tot stiften. Dit ongeveer is het materiaal dat vanouds door diverse kunstenaars en nog

Het oog, houtskooltekening door Elsa D'Haen.

wel de grootste ter wereld gebruikt werd om te tekenen.

Er zijn echter niet zoveel artiesten die praktisch uitsluitend met houtskool werken en daarom willen wij het hebben over Elsa Wauters-D'haen, een buitengewoon begaafde kunstenares die nog niet zo bekend is, vrij apart en teruggetrokken leeft, maar die kwa tematische instelling en technische virtuositeit op dit weinig betreden pad de grootste is die wij kennen.

Zij is de weduwe van Alex Wauters (1899-1965), ook al een te weinig bekende en onvoldoende gewaardeerde tekenaar en vooral schilder, over wiens werk zij trouwens de laatste tijd een lezing met dia's houdt. Wauters' werk hebben wij voor het eerst gezien toen Elsa D'haen ons onlangs enkele van zijn schilderijen toonde: het was werkelijk een openbaring, zonder meer een wonderlijke ontmoeting met iemand die al zoveel jaren geleden aangevoeld heeft hoe de schilderkunst zou gaan evolueren. Deze schilderijen geven blijk van een buitengewoon vaardige tekenkunst, een uitgesproken rijk en warm koloriet en een kompositievermogen, dat op verschillende plannen en niveaus tegelijk de juiste plaats vindt voor elk detail, voor nadruk en sekondaire vormen. Elsa D'haen, die nooit een akademie bezocht heeft, kreeg een opleiding in zin en smaak voor de kunst van haar man. Er zou een fraaie ‘ten huize van’ te maken zijn in de Gentse Wintertuinstraat, waar, naast het werk van Alex Wauters en van Elsa D'haen, talloze kunstwerken, van gotische skulpturen tot hedendaagse kreaties, in een smaakvolle ordening getuigen van een geheel leven vol aandacht voor al wat edel en mooi is. Daar leeft Elsa D'haen, nadat zij enkele jaren werkzaam was in het laboratorium voor schimmeldeterminatie aan de Gentse landbouwhogeschool, nog alleen voor en door haar kunst.

Lange tijd heeft de houtskooltekening, vooral in vroeger eeuwen, gediend als oefening of voorstudie voor fresko's, glasramen en schilderijen, maar vooral sinds de 19de eeuw, mede door het ontdekken en beter funktioneren van fikseermiddelen, werd dit oudste materiaal ter wereld ook gebruikt voor het scheppen van zelfstandige en alleenstaande kunstwerken. Het doet wel even vreemd aan wanneer men Elsa D'haen over een van haar werken hoort zeggen dat het meer kleur vertoont dan een ander, terwijl al haar tekeningen uiteindelijk toch in zwart-wit uitgevoerd zijn. Zij moet in die mate opgegaan zijn in de zo oneindig te variëren tonaliteiten tussen deze twee uitersten, dat deze voor haar inderdaad als een eigen koloriet en palet kunnen gelden. Men denkt voor etsen en lito's te staan bij het bekijken van deze uiterst geraffineerde en ragfijne tekendraadjes die haar werk samenstellen. Het zijn echter inderdaad allemaal houtskooltekeningen en dat het stiftje daartoe herhaaldelijk aangepunt moet worden, lijdt natuurlijk geen twijfel. Deze uiterste minutieusheid is ook de reden waarom de kunstenares slechts drie à vier werken per jaar kan maken, omdat ze maandenlang dagelijks uren voor het witte papier zit en met echt monnikkengeduld haar stift laat spelen op het ritme van inzicht en inspiratie. Verwonderlijk is het ook te vernemen dat deze uiterst vaardige tekenares zonder enige opleiding tot zo'n vakmanschap gekomen is. Ze heeft ooit het idee of de eerste inzet van haar man gekregen, die toen nooit meer met houtskool gewerkt heeft, zodat zij op dat gebied volkomen haar eigen weg kon gaan. En die richting heeft ze, technisch en tematisch gevonden door een grote wil en een eindeloos geduld. Van klein formaat is haar werk ook gegroeid tot bladen van vrij groot formaat, die nu soms ook al te klein worden om de vaart van de tekenstift en het elan van de artistieke inspiratie te kunnen omvatten. Op deze bladen kan men allereerst de kompositie bewonderen, het evenwicht tussen de vormen, het spel van de lijnen, het laten meespreken van de witpartijen, het antwoordspel tussen punten en slierten en dan vooral het uiterst geschakeerde ritme van grijs en grijzer, zwart en zwarter. Beeldend verbeeldt zij en afbeeldend interpreteert zij en struktureert zij meteen haar tekening met de volheid van haar eigen zwart-wit koloriet, met de scherpste tegenstel-

[p. 138]

lingen en de tederste verhoudingen. Al deze en nog meer mogelijkheden gebruikt Elsa D'haen voor het verwoorden van de tema's die haar bezielen en die zij aan het papier wil toevertrouwen. Het is in de meeste gevallen een universum van dood, aftakeling, verrotting, strijd en wanhoop die wij hier binnengaan: uitgewaaierde vogelverschrikkers, dode takken of bomen, bolvormige giftige gewassen en schimmels, van eekhoornbrood tot elfenbankjes en andere zwammen en parasieten, vele soorten vogels en insekten, opvliegende en stervende tot de skeletten toe. Over het algemeen dus beelden uit de natuur en uit de vegetatieve en dierlijke wereld, maar dan uit een natuur die wij niet of nauwelijks zien en zelfs uit de weg gaan, de schrikwekkende, de veelvraatnatuur, de slokopwereld van grotere diertjes die kleinere verslinden, surrealistisch misschien, symbolisch alleszins. Surrealistisch dan weer niet, want al hetgeen Elsa D'haen voor ons tekent, hoe gruwelijk en onwaarschijnlijk het ook moge voorkomen, heeft ze werkelijk gezien, ofwel met het blote oog maar meestal onder de mikroskoop. En zo bewijst ze dan ook ten overvloede dat lelijkheid, afsterving en dood in feite ook formele en zelfs pikturale schoonheid kunnen vertonen. Zij doet dit alles op realistische, volmaakt realistische want zuiver natuurgetrouwe wijze - het binnenste van schimmel, de struktuur van een rag, de kronkelingen van nevels, de ogen van een insekt, de bouw van wortels, bladnerven en skeletten. Gruwelijk vaak, mysterieus altijd en heel waarschijnlijk ook symbolisch. Het vroegere werk van deze kunstenares vertoonde meer monsters, ook meer spottende en groteske passages; deze periode lijkt nu voorbij en tans houdt de kunstenares het bij een regelrechte, ware afbeelding van wat zij waarneemt in de mininatuur die de meesten onder ons volslagen onbekend is. Wat niet wegneemt dat ook daar het inspiratieve spel van de artieste zijn gang kan gaan en dat ze vaak bepaalde minuskule onderdeeltjes aanzienlijk vergroot of grotere terugdringt en verkleint al naar gelang zij een rol toebedeeld krijgen in het geheel van de vormenkonceptie.

Belangstelling voor de mens? Opvallend is inderdaad dat er zeer weinig menselijke figuren in déze tekeningen voorkomen. Of kunnen we de schimmels, wortels, zwammen en diertjes mensennamen geven? Of namen van karaktertrekken, zielkundige statussen en onbewuste krachten die in ieder mens leven

Wortels, houtskooltekening door Elsa D'Haen.

en slechts nu en dan naar boven komen? Opvallend is ook de interesse van de artieste voor handen en grijpbewegingen, klauwen en hakende krisperingen, alsof zij iets wil vasthouden dat schijnbaar altijd weer handen en vingers ontvliedt. Deze handen dienen vaak als sleutelpunten in de kompositie omdat ze op gelukkige wijze kunnen afwisselen met vloeiender, tederder ritmes van slingers en sluiers, bladen of varens, nevels of windrichtingen.

Een niet zeer bekende artieste zat voor ons te praten, beweeglijk en vinnig, over haar werk en de vele motieven die haar tot tekenen dwingen. Ze heeft nog maar enkele tentoonstellingen gehouden: in 1948 te Gent bij Vyncke-Van Eyck, in 1952 te Antwerpen bij Als ic can, in 1966 te Brugge in de Korrekelder. In juni 1971 zal ze een grote tentoonstelling houden te Oostende. Wellicht zal ze daar ook al enkele specimens tonen van haar heel recent werk. Sinds enige tijd is Elsa D'haen inderdaad werkelijk in kleuren gaan werken. Het zijn ‘fantasmagorieën’, schilderijen van klein formaat, waar we beslist dezelfde artieste in terugvinden met een sterk gestruktureerd spel van lijnen die met elkaar verbonden worden door een zeer persoonlijk koloriet gaande van rood tot groen. Soms geven deze werkjes de indruk opgekleurde tekeningen te zijn, maar bij nader toezien merken we dat de kleur hier essentieel deel uitmaakt van de gespannen en streng geritmeerde kompositie en beslist nieuwe mogelijkheden voor de kunstenares opent.

De kunst van Elsa Wauters-D'haen gaat uit van een sterke, moedige, boeiende en rijke persoonlijkheid. Daarom spreekt haar werk zo sterk aan, is het zo moedgevend voor wie met kunst begaan is, zo rijk aan mogelijkheden en verwachtingen en zo persoonlijk van visie.

Fernand Bonneure