Ons Erfdeel. Jaargang 14

[p. 28]

gezelle: van tijdgenoot tot erflater

dr. j.j.m. westenbroek

Geboren in 1926 in Den Haag. Studeerde aan de Rijksuniversiteit te Leiden tot en met doktoraal eksamen Nederlandse taal- en letterkunde; doktoraat in de letteren aan de Katholieke Universiteit van Nijmegen. Is momenteel leraar Nederlands aan een middelbare school en docent aan de School voor Taal- en Letterkunde in Den Haag.
Schreef: Guido Gezelles laatste tekst van Kerkhofblommen (Kapellen 1964); dissertatie Van het leven naar het boek (Kapellen 1967); Guido Gezelle, Gedichten, Gezangen en Gebeden. Deel A Inleiding en tekst, deel B Tekstkritisch apparaat (verschijnt in 1971-1972, Kapellen). Daarnaast artikelen over Huygens, Drost, Gezelle, Van Oye en Nijhoff in diverse tijdschriften.

Adres:
Hogerbeetsstraat 13, Wassenaar.

Voor een goed begrip van Sarneels voordracht kan zijn mededeling in ‘Raam’, nr. 38 van augustus 1967 helpen, dat Gezelle ‘gedurende die veertig jaar, noch door zijn persoon noch door zijn werk veel meer geweest is dan, incidenteel en individueel, een ademtocht voor adolescenten. Hij is al verbleekt tot examenstof. Maar van dat beetje hebben sommige mensen lang gehouden, en een van die naïeve geesten ben ik zelf’ (blz. 54-55). Wat Sarneel op die ‘Middag der Poëzie’ heeft geprobeerd, is een belangwekkende zaak. Na de decennia-lange Gezelle-idolatrie is er een niet te ontkennen inzinking in de waardering van Gezelle gekomen en lijkt het erop, dat hij de onsterfelijkheid van de niet in gebruik zijnde, bestofte boekenplank zal ingaan. Sarneel probeert er zich, met de herinnering aan eigen vroegere waardering en met de ervaring, nu veel minder door Gezelle aangesproken te worden, rekenschap van te geven hoe deze wijziging in de eigen waardering kon plaatsvinden. Zo is er een essayist aan het woord geweest, die, bezig zijnde met de eigen positie tegenover Gezelles werk te omschrijven en te verklaren, licht kan verschaffen over de ‘lauwe’ positie van de moderne lezers in het algemeen tegenover het werk van een dichter uit een kennelijk voltooid verleden tijd. Wie dat alles buiten beschouwing laat, en uitsluitend de ergernis telt over ondergeschikte en geïsoleerde zaken als Sarneels uitlatingen over de ‘o's’ en ‘ach's’, of de met een paar inderdaad onnodig provocerende aanloopjes ingeleide mededeling over Gezelles homo-erotiek, doet m.i. Sarneels ernstig te nemen streven onrecht aan. Al kan ik vaak met Sarneels overwegingen niet meegaan, zijn intenties zijn voor mij zonder enig voorbehoud aanvaardbaar.

Er is voor heel wat kritiek op Sarneels rede gelegenheid. Zo mag men zich afvragen, of de konstatering dat Gezelles natuurgevoel nog te zeer overeenstemde met dat van Rousseau, wel afbreuk kan doen aan de waardering van Gezelles natuurgedichten, nu dit Rousseauaans natuurgevoel een voorname basis vormt voor de inkomsten der reisbureaus en het in de strijd tegen de milieuvervuiling een nieuwe impuls schijnt te krijgen. Het kan zelfs zijn, dat Gezelles verzet tegen het menselijk ingrijpen in de natuur, reeds vanaf ‘De Mandelbeke’, een onverwacht nieuwe verbinding met het heden vindt. Dit ingrijpen, de komst van de industriële maatschappij, begon reeds in Gezelles tijd een alternatief te worden van de agrarische maatschappij, voor het behoud waarvan Gezelle zich reeds sterk maakte. Daarbij wees hij - en daarin kan ik Sarneel bijvallen - op een onaangename wijze het nieuwe zonder nader onderzoek af. Wat dat betreft, ondervond Gezelle reeds kritiek van zijn Kortrijkse deken Degryse: ik zie niet in, waarom we de kritiek in dezen ook van Hedwig Speliers (in ‘Kreatief’ nr. 45, blz. 58-59) en van Fons Sarneel niet voor een essentieel deel tot de

[p. 29]

onze zouden maken. Gezelle mist hier een voor onze tijd fundamentele dimensie.

Wellicht mogen we ons nu de terechtwijzing van Bruning aan het adres van Brauns aantrekken, dat het even vreemd is Gezelle te ‘verwijten en als een tekort aan (te) rekenen, dat hij geen aandacht heeft gehad voor de dingen die Shakespeare en Dostojevski bezighielden’ als Shakespeare te verwijten ‘dat hij geen aandacht heeft voor de werkelijkheden die Gezelle occupeerden, of Ruusbroec verwijten dat hij geen Shakespeare is geweest’ (‘Gezelle de andere’, blz. 320). De narigheid is alleen, dat Gezelle na zijn dood decennia lang op een voetstuk van verering is geplaatst, waarvan we nu gaan vermoeden, dat het in onze tijd niet in overeenstemming is met de werkelijke portee van zijn begaafdheden. Het is überhaupt bedenkelijk iemand zo in een wierookwalm van verering te hullen dat elke tochtje van kritiek als een heiligschennis wordt ervaren. Het zou niet de eerste keer zijn, dat iemand na zijn dood een tweede maal overleed aan de starre verering van zijn bewonderaars: de geschiedenis van Bilderdijks roem kan een goede les zijn. Wanneer men bij een dichter het ontbreken van iets dat voor het eigen levensgevoel onmisbaar is, konstateert, dan wil dat nog niet zeggen, dat men deze dichter verwerpt. Men bepaalt zijn positie tegenover hem, en weet wat men wel en wat men niet bij hem moet zoeken.

Wat vindt men bij Gezelle wèl? Bruning heeft dit overtuigend aangewezen, toen hij het formuleerde als een bezig zijn met ‘het meest essentiële en boeiendste probleem (...) van alle tijden: het leven der ziel met God’, of anders geformuleerd: ‘het probleem der menselijke goedheid, en deze begrepen in religieuze zin’. En ik kan me in deze tijd van vele materialistische, maar ook wezenlijk religieuze tendenties (al manifesteren deze zich niet of niet vooral in kerkelijke vormen) niet voorstellen, dat het probleem ook nu niet zou boeien: het blijft fundamenteel.

Sameel nu ziet Gezelles God als ‘een samenvatting van datgene waarmee hij in de buitenwereld had willen overeenstemmen, maar dat niet kon’. Verderop verbindt hij deze gedachte met wat ik met een van Vestdijk geleende term kortheidshalve ‘het pernicieuze slot’ noem van vele gedichten: het laatste woord wordt door Gezelle al te dikwijls gericht tot God, die in het gedicht ‘als zodanig niet had meegespeeld’. Deze God ziet Sarneel ‘als oorsprong en beginsel, maar ook als einddoel van aandrift om overeen te stemmen’ en hij vindt nergens in zulke laatste strofen in deze God ‘een theologische bepaaldheid’. Nu komt een bijzonder boeiend moment, als Sarneel deze kwestie beoordeelt vanuit een eigentijds standpunt. Gezelle kan niet nalaten ‘de onbegrepen zin van de taal’ van alles wat leeft achteraf ekspliciet ‘als God’ te benoemen en als zodanig binnen het gedicht te trekken. Dit betekent (‘gezien vanuit de toestand van nu’) dat Gezelle zijn eigen lyriek niet ‘ongemoeid en onbelemmerd’ kon laten en de poëzie niet ‘zichzelf een spiegel’ kon laten worden, nl. ‘een uitspraak over en van het verschijnsel poëzie’, zoals dat in de moderne literatuur het geval is. Nu is voor Sarneel (en hem niet alleen) deze God een vraagteken: ‘voor ons is God dood, en hoe gewaagd het ook klinkt, men kan niet anders dan tot de konklusie komen: in de poëzie van Gezelle ligt God op sterven’. Ik geloof hiermee in het hart van Sarneels betoog gekomen te zijn en daarmee geëkskuseerd te zijn voor de vele geciteerde fragmentjes.

[p. 30]

Wat Sarneel hier te berde brengt, kan me niet overtuigen, doordat hij naar mijn mening Gezelles godsverlangen te veel terugvoert op een psychisch tekort. Dat Gezelles God niet of niet helemaal die van Sarneel, mij of een ander is, daaraan kan Gezelle niets doen. Als iemand echter eerst Gezelles God vanuit Gezelles psychisch tekort interpreteert, dan kan men niet anders dan deze God in Gezelles poëzie ‘op sterven’ verklaren, want hij is noch wat Gezelle van hem dacht, noch wat wij van hem verlangen. Gezelles God leeft wel degelijk, maar in een volslagen ander perspektief dan waarin wij geloven en twijfelen, en daarom is hij voor óns dood. In Gezelles wereld komt als in een kringloop alles van God en keert alles tot hem terug. In het godsplan moet alles Gods eer vervullen, hetgeen door de gehele schepping vanzelfsprekend geschiedt, met één uitzondering: de mens. Vandaar Gezelles Rousseauaanse natuur, vandaar ook het zondebesef. De mens kan zich tegen het godsplan verzetten of erin tekortschieten: hij houdt zich dan af van zijn geluk, dat weer God zelf is, het laatste doel van het menselijk leven. De Kerk heeft, met haar sakramenten en haar leer, haar plaats in het godsplan om de mens tot dat laatste doel te leiden. (Zie hierover H. Sengers, ‘Dichters en God’. Het Godsbeeld in de nieuwe Nederlandse lyriek 1880-1940).

Binnen dit vaste stelsel funktioneert niet alleen Gezelles God en de Kerk, maar ook de natuur die de mens een spiegel van schuldeloosheid, d.w.z. het in overeenstemming zijn met Gods plan, voorhoudt en daardoor tot God voert. Zoals de Kerk vooral in Gezelles Roeselaarse periode in de Kruis- en Eucharistieverering de vormen aanbood, waarin Gezelles godsverlangen een gestalte kon zoeken, zo deed later de natuur het. Daarin is Gezelles God zo vanzelfsprekend levend en aanwezig, dat hij niet theologisch bepaald hoefde te worden: Gezelle studeerde niet op zijn God, hij leefde met hem (in zijn gratie). En hij leefde naar hem toe, want soms was deze God niet waarneembaar en leek hij afwezig (bv. ‘O Eerdentroost, gebloeide blommen’).

Het lijkt me dat het aanroepen van God aan het slot van Gezelles gedichten velen van ons eerder irriteert door de vanzelfsprekendheid dan door een eventuele geforceerdheid: voor ons is God, al of niet aanwezig, geen vanzelfsprekendheid. Is Gezelle in zijn kerkelijke gedichten (waaronder ik voor deze gelegenheid ook de Christusgedichten reken) niet meer onze tijdgenoot, ook in de natuurgedichten dreigt hij ons daarom vaak te ontgaan. Maar ook een erflater kan ons nog aanspreken, mits we er ons maar van bewust blijven dat hij geen tijdgenoot is en dat hij, evenzeer mens zijnde als wij met dezelfde fundamentele verlangens en angsten, het leven op ‘zijn’, door ‘zijn’ wereldbeeld bepaalde, wijze beleefde.

Het bewustzijn van deze relativiteit doet ons dan ook oog krijgen voor de door de tijd bepaalde eigenaardigheden van Gezelles poëtische habitus, zoals we dat ook dienen te hebben bij Shakespeare, Racine of Hölderlin. De retorische inslag van Gezelles poëzie heeft, inclusief de ‘o's’ en ‘ach's’, te maken met een klassicistische traditie, en dat wil ook zeggen: met een poëtika die gewoonlijk gericht was op de ‘voordracht’ van de poëzie en minder dan nu op de ‘lektuur’: deze gerichtheid speelt duidelijk in Gezelles Roeselaarse werk mee, maar is zeker nog niet verdwenen in de meer op het lezend oog ingestelde Kortrijkse poëzie.

In de grond van de zaak kan ik niet met Sarneel overeenstemmen, wanneer hij het eigen en eigentijdse standpunt te absoluut poneert:

[p. 31]

evenzeer als Gezelle aan de betrekkelijkheid der geschiedenis onderworpen is, zijn wij het. Sarneel gaat te zeer van zekerheden omtrent eigen standpunt uit, hetgeen doorwerkt tot in de irritante stelligheden in zijn woordkeus (‘Verriest die een charlatan was’). Zijn stijl heeft daardoor iets schels. Daar staat tegenover de niet geringe verdienste, dat hij een stel problemen inzake Gezelles poëzie heeft gesteld, die een overdenking dubbel en dwars waard zijn. En dat betreft niet alleen de overwegingen, waarin althans ik een heel eind met Sarneel kan meegaan: over Gezelle en het Vlaams, Gezelle en de plattelandskultuur, Gezelles leraarschap of over het gedichtje ‘De Leye’. Ook in de door mij betwijfelde overwegingen over Gezelles natuurgevoel en godsverlangen brengt hij ons verder: hij heeft wel degelijk een belangwekkend en overwegenswaardig ‘Nieuw licht op Guido Gezelle’ geworpen.

De reakties in Vlaanderen op Sarneels voordracht lijken me, zelfs als ze zijn opgewekt door berichtgeving over de lezing in plaats van door het bijwonen van de gebeurtenis zelf, wel erg overtrokken. Ze kunnen waarschijnlijk verklaard worden door onder meer de positief te waarderen rol die Gezelle voor de bevestiging van het Vlaams zelfgevoel heeft gespeeld. Dat men daarom van hem houdt, is te begrijpen en te eerbiedigen. Maar Gezelle is Onze-Lieve-Heer niet. Vlaanderen heeft voorts zijn unieke waarde sinds Gezelle zo duidelijk bewezen, dat het kritiek op deze grote erflater moet kunnen verdragen en moeten trachten op haar waarde te schatten, ook (zelfs?) als zij van Noordnederlandse zijde komt. Moge Vlaanderens en Nederlands hemel Sarneel en ondergetekende bijstaan.

Wassenaar, 16 december 1970.