Ons Erfdeel. Jaargang 14

De Rederijkerskamers in Frans-Vlaanderen.

De rederijkerskamers hebben een belangrijke rol gespeeld in het openbaar leven van de 15e tot de 19e eeuw. Ook in Frans-Vlaanderen, waar zij op zijn minst zo talrijk zijn geweest als in Belgisch-Vlaanderen. Bert Bijnens geeft in zijn gids voor Frans-Vlaanderen - een goudmijn van verspreide inlichtingen - een revelerende lijst van die kamers. Andere auteurs, Frans-Vlamingen, hebben aan de kamers van retorika, min of meer uitvoerige studies gewijd. Zo o.a. abbé Carnel, Mgr. Detrez, Eug. Cortyl, Flahault, Ficheroulle, Diegerick en Kan. Antoine Lescroart die reeds als student aan het Groot-Seminarie te Annapes voor de ‘Cercle flamand’ van het Groot-Seminarie een studie schreef over de rederijkerskamers in Frans-Vlaanderen.

Zoals in Vlaanderen zijn deze kamers het toevluchtsoord geweest van het Nederlands toen de moedertaal uit het officiële openbare leven werd gebannen. Sommige auteurs geloven dat de eigenlijke, georganiseerde kamers, gegroeid uit de kerkelijke misteriespelen, in de 14e eeuw wellicht, in Frans-Vlaanderen het eerst zouden ontstaan zijn. Tussen gilden en rederijkerskamers bestond een organisatorische samenhang. Iedere geregeld ingerichte kamer bezat haar statuut of reglement dat door het plaatselijk bestuur werd geschonken of goedgekeurd, een oktrooi dat vaak teruggaat tot in de 15e eeuw, of in de 16e eeuw, en later vernieuwd werd. Stichtingen, heroprichtingen werden afhankelijk gesteld van de goedkeuring van plaatselijk regionaal of centraal bestuur. Zo worden te Brussel en te Gent onuitgegeven reglementen bewaard van kamers van retorika gevestigd in Vlaanderen, ook van Frans-Vlaanderen, zolang dit landsgedeelte nog afhankelijk was van de Graaf van Vlaanderen, m.a.w. vóór de aanhechting bij Frankrijk.

In die erkenningsbrieven wordt de organizatie van de kamer uitgestippeld: bestuur, naam, patroon, blazoen, wapenspreuk - parure, ook het uiterlijk voorkomen van de gildebroeders in optochten en processies. Naast die plaatselijke of regionale erkenning, werden die plaatselijke kamers gedoopt of gekonfirmeerd door een Hoofdkamer, dat zijn kamers, die zich deze titel en het recht toeëigenden om andere nieuwe kamers te konfirmeren.

Voor Frans-Vlaanderen was de leperse hoofdkamer ‘Alpha et Omega’ de moederkamer. In de 16e eeuw gaf zij talrijke erkenningsbrieven aan kamers uit Frans-Vlaanderen. Maar veel van de inlichtings-bronnen voor de geschiedenis van de kamers in Frans-Vlaanderen zijn verleren gegaan in de brand van leper en Belle in 1914-1918! Heel wat kamers blijken veel ouder te zijn dan hun feitelijke konfirmatie of doop door de leperse kamer, omdat zij mogelijk gegroeid zijn uit kerkelijke instellingen, semi- of paramilitaire verenigingen - die ook ontspanningsgroeperingen werden, zoals de schuttersgilden. De kamer van Eke bv., werd door Alfa et Omega erkend op 19 mei 1542, maar zij blijkt veel ouder te zijn. De 16e eeuw was inderdaad de bloeitijd van onze kamers in de zuidelijke Nederlanden, vele hebben dan hun eerste erkenningsbrief ontvangen. Met hun blazoen en devies sloten de kamers ook nauw aan bij de ridderschap.

Het blazoen was het simbool van de kamer en nam in het leven van de kamer een belangrijke plaats in. In de gildekamer werd het op de ereplaats opgehangen en in de talrijke processies, stoeten en intreden werd het meegedragen door de in feesttooi opstappende gildebroeders. Op hun kleed, of op hun ‘keirle’ droegen de rederijkers steeds dat blazoen.

De erkenningsbrief van Eke uit 1542 van de gilde van deze gemeente is een voorbeeld: zij kregen als titel ‘De Verbliders in 't cruuce’, en als blazoen ofte parure te dragen op standaard, wimpel, op hun mouwen ofte kleederen, dit embleem: ‘een beeld van het heilig kruus, onsen Heere daeran hangende, ende onder ant cruuce in letteren gescreven “verbliders” met raden (= stralen) deur de wolcken schietende’. De kamer van Belle, ‘Jonc van herten’, ook Jonc van zinnen, had de H. Barbara als patrones - daarom ook wel de Barbaristen genoemd - en werd erkend in 1530. Hun blazoen en standaard mochten deze rederijkers voeren: ‘d'eene helft het wapen van Belle en in d'ander helft hun devies, twee jong gezellen die de scilt houden, ende een geest boven het schild’. Deze H. Geest was het embleem van de leperse hoofdkamer.

Te Belle bestonden nog de Geldzenders of Adrianisten, gesticht in 1492, erkend in 1531. Hun naam: ‘Geldzenders’ duidt op de oorsprong van deze kamer: nl. een konfrerie die als doel had het St.-Antoniusklooster financieel te steunen. Een

[p. 174]

derde kamer te Belle was die van de ‘Catharinisten’ ofte Spaderijken, gesticht anno 1541. In 1774 worden te Belle vijf kamers vermeld, waarvan enkele leden de toenmalige meesterwerken der Franse literatuur in het Nederlands vertaalden.

Duinkerke telde in de 16e eeuw ook vijf rederijkerskamers, w.o. de Karsouwieren, met als leus of devies ‘verblijden in tijd’. Michiel De Swaen behoorde tot de kamer van St.-Michiel.

Verder in deze bloeitijd werden erkend of ontstonden: de kamer te Waten, in 1501; die van St.-Winoksbergen, De Royaerts of Baptisten-Royaerts, met patroon St.-Jan Baptist, en als devies: ‘Onrust in genoegen’, in 1516.

De Hazebroekse kamer, met als devies ‘obedientig in 't werk’ (onderdanig in het werk) en als patrones St.-Anna, erkend in 1517 door Alfa et Omega.

De kamer van Hondschote ‘Pertsereders Fonteynisten’ met als patrones St.-Elisabeth van Hongarije, werd gesticht in 1528 met als devies ‘Torcular, calcavi solus’, ook wel eens ‘Liefdewerk’.

En we vertoeven nog steeds in de 16e eeuw: een rederijkerskamer gesignaleerd te Kaaster in 1540; De Libertijnen te Steenvoorde of de gilde van St.-Petrus, erkend in 1518 door de Kamer Fonteini te Gent: te Vleteren, de Tijdverwagters, erkend in 1548 door leper, met als devies ‘Oefening verlicht den geest’; te Broekburg, De Vrugtbaren van Geest, erkend in 1531, met O.L. Vrouw als patrones, en te Wormhout, de Communicanten, erkend in 1548. Toneelspelen allerhande, in 't vroede, 't sotte ofte amoureuse, werden veelvuldig opgevoerd, waarbij de rederijkers hun inspiratie konden oefenen! Landjuwelen waren voorbehouden aan erkende kamers. Onvrije, wilde ofte papkamers mochten aan die tornooien niet deelnemen. In Duinkerke werd in 1426 reeds dergelijk tornooi gehouden, schrijft Prof. Coornaert. Bekend is dat op het beroemde landjuweel van 1539 te Gent, de kamer van St.-Winoks-Bergen de tweede prijs behaalde.

Na de godsdienstoorlogen der 16e eeuw en met de kontra-reformatie herleefden de kamers in Frans-Vlaanderen, zoals in Vlaanderen, en na de aanhechting bij Frankrijk gaat deze nabloei verder. Op het einde der 17e eeuw - toen de Franse invloed hoe langer hoe sterker werd - telde ieder dorp of stad haar kamer, erkend of niet.

In 1663 ontving de toen een eeuw oude kamer van Strazele haar doopbrief te leper, met als patrones O.L. Vrouw van Alsemberg en als

De wapenschilden van de Frans-Vlaamse Rederijkerskamers (Uitgave Familia et Patria, Handzame).

devies ‘cleendadig bescheet’. In 1732 verkreeg de kamer van Kaaster, met St.-Niklaas als patroon, een nieuw oktrooi, met als blazoen: de verrijzende Kristus, die in de hand een bannier draagt met het opschrfit ‘Doodt waer is Uw strael, helle waer is Uw victorie’. En nog in 1751 kregen de Tijdverwachters van Vleteren met O.L. Vrouw van Dinant als patrones een nieuwe erkenning door de leperse Kamer.

De 17e en 18e eeuw waren een bloeitijd voor deze talrijke, vaak

[p. 175]

kleine kamers die wedstrijden organizeerden of er aan deelnamen. Ook vaak in West-Vlaanderen. Voor de kamers was de grens blijkbaar van gering belang. Ook uit het werk van De Swaen blijkt dat zij zich niet als Fransen beschouwden, wetende hoe onstabiel de politieke situatie - met zich wijzigende staatsgrenzen - toen was.

Het was in die kamers dat de volkstaal, het Nederlands, in hoge mate in ere werd gehouden.

In de laatste decennia van de 18e eeuw werden in Frans-Vlaanderen enkele belangrijke tornooien gehouden, o.m. te St.-Winoks-Bergen in 1780 en 1786, en te Belle in 1769, 1772 en 1774, waar vnl. uit het Frans vertaald werk gespeeld werd. Zoals ook ten andere in het West-Vlaanderen van die tijd. Werken van Corneille, Racine, Molière en Voltaire kwamen geregeld voor op het repertoire.

Figuren uit die lange rij, die plejade van bijna naamloze rederijkers, zijn zeker Michiel de Swaen, Andries Steven, schoolmeester te Kassel, Antonius Cuvelier en Marius Modewijck, beiden uit St.-Winoks-Bergen, de gebroeders Tandt uit Houtkerke, Ricour uit Gods'velde, e.a.

Is hun werk, literair dan, - zoals zoveel rederijkerswerk - niet bestand gebleken tegen de tijd, toch hebben zij getuigd, schrijft Coornaert, voor hun trouw aan hun moedertaal en hun land.

Na de revolutie, en de organizatie van het éne Franse centrale staatsgezag, zijn de rederijkerskamers in Frans-Vlaanderen, bewust of onbewust, de vlaggedragers geweest van de oude Moedertaal. Wedstrijden werden georganizeerd in 1796 en 1825 te St.-Winoks-Bergen, en ook nog in 1825 te Wormhout. En op meer dan één plaats werden rederijkerskamers na 1800 heropgericht. Zij bleven a.h.w. de traditionele en specifieke bewaarsters van de oude taal en het Nederlands bewustzijn. Het zijn de stemmen van trouw, die tot op het einde der 19e eeuw, die van Eke tot juist vóór 1940, nog in Frans-Vlaanderen blijven naklinken, maar dan niet genoeg gehoord werden in het hele Nederlands taalgebied.

Juist zoals de vergeefse pogingen in 1802 van direkteur Loorius - revolutionaire figuur - om in het kollege van St.-Winoks-Bergen het onderwijs in het Nederlands te geven niet opgevangen werden door een onverschillig blijvend, zonder leiders achtergebleven volk.

Waar het Nederlands als onderwijstaal geleidelijk en gewild vervangen werd door het Frans, de enige officiële taal nu van het keizerrijk en de republiek, moest de moedertaal stilaan achteruit lopen op het podium van de rederijkerskamers.

De trouwe ‘Verblijders in 't kruis’ te Eke organizeerden nog wedstrijden in 1835, 1861 en in 1874 en 1875. De prijskaart van 1874 - de invitatie tot de dichters - is wellicht een noodkreet:

‘Ontrol uw glorievaan, gij Vlaamse redenhelden
Treed onder vriendschapsschild en strijd in Moedertaal.
Stap in het worstelperk, doe Uw vroomheid gelden
Verwin, pluk lauwergroen. U wacht het eermetaal.’

Enkele dorpsrederijkers treden nog op de voorgrond: Benoit van Reckem uit Hazebroek, die zelfs in 1844 en 1845 gevraagd wordt door de gemeentebesturen van Belle en Duinkerke om gelegenheidsverzen in het Nederlands te schrijven, Bertein uit Wormhout en Louis Leconte uit Belle, die ook in Vlaanderen deelnam aan rederijkers- en dichttornooien. Na hen is de rederijkerij en poëzij in Frans-Vlaanderen in diep verval gekomen. Met hen zijn de autentieke Frans-Vlaamse dichters verdwenen. De herleving na de eerste wereldoorlog is echter een andere geschiedenis.

Valeer Arickx