Ons Erfdeel. Jaargang 14

Ludwig van Beethoven te Tongeren.

Het kon bijna niet anders of ook het Festival van Vlaanderen moest in dit Beethovenjaar de volle aandacht besteden aan het oeuvre van deze eerste volbloed romantikus uit de muziekgeschiedenis. Al duikt de naam van Beethoven ook in de programma's van de andere festivalsteden hier en daar op, toch zijn het ongetwijfeld de stad Tongeren en de festivaldirekteur aldaar, Kamiel Swinnen, die de eer verdienen voor een waardige Beethovenherdenking.

Tijdens de jongste Basilicakoncerten prijkte de naam van Ludwig van Beethoven herhaaldelijk op de affiches, en gedurende de gehele tijd van het Limburgse festival lokte een Beethovententoonstelling vele koncertbezoekers en muziekliefhebbers naar het Gallo-Romeins museum.

Er was te Tongeren een biezondere aanleiding voor de Beethovenekspositie. In die oude bisschopsstad bevindt zich immers het kasteel ‘Betho’, ‘een moderne vorm van een toponiem die ontstaan is uit Beethouwen (1362)... Bethoven, (1582)’, aldus Henry Baillien, stadsarchivaris, in zijn inleiding tot de katalogus van de herdenkingstentoonstelling. Dat Limburgse kasteel is de plaats waar de beroemde naam Beethoven voor het eerst in de geschiedenis wordt teruggevonden. Het is bovendien meer dan een taaie legende dat ook daar de bakermat lag van een Beethovengeslacht, waaruit later de bekende Brabantse stam is voortgekomen. Henry Baillien heeft bovendien bewezen dat er tussen de Brabantse tak, waaruit de toondichter is gesproten, en de bewoners van het kasteel ‘Betho’ een duidelijke relatie bestond. Hij toonde verder aan dat ‘de te Tongeren verblijvende notaris en musikus Cornelius van Beethoven († 1852) een verre verwant en in zekere mate ook een tijdgenoot van de toondichter was.’

Zo zitten we dan volop in het probleem dat jarenlang een twistappel was onder vele musikologen, archivarissen en muziekromanciers, n.l. geboorteplaats, -datum en afkomst van Ludwig van Beethoven. Er is inderdaad een tijd geweest dat men schreef en geloofde dat de toondichter te Zutphen of te Maastricht geboren was in 1772, en in de Dictionnaire historique des musiciens (Parijs, 1810) lezen we zelfs: ‘Beethoven (Louis van), que l'on dit fils naturel de Frédéric Guillaume II, roi de Prusse’. De strijd rond die twistpunten is reeds geruime tijd geleden beslecht. Het staat nu historisch vast dat de komponist in 1770 te Bonn het levenslicht aanschouwde en dat hij van grootvaderszijde (de Mechelse beroepsmusikus Lodewijk van Beethoven) van Vlaamse afkomst was.

Op die Vlaamse afkomst en de genealogische onderzoekingen daaromtrent had de Tongerse Beethovententoonstelling onder de titel Beethoven, voorgeslacht en jeugd het hoofdaksent gelegd. Het lag geenszins in de bedoeling van de samenstellers, C. Swinnen en A. Neven, daarmee een mogelijke Vlaamse aard in het werk van Beethoven aan te tonen. Gelukkig maar! Zij wilden enkel een overzicht geven van de oorspronkelijke dokumenten en het autentieke bewijsmateriaal,

[p. 146]

Mechelen, Archief van het Kapittel van Sint-Rombouts, Acta Capitularia Sti Rumoldi, Reg. 73; fol. 340 ro.
Onder ‘Die io decmbri i7i7
Rdi admi Dni admiserunt philippum jacobum Buijens et ludovicum van Beethoven, ut tamquam Choraules huic eccl(es)iae serviant.

Doopakte van Ludwig van Beethoven.
Mechelen, Stadsarchief, Doopregister van Sinte-Katharine, vol. 7, 1698-1714, blz. 258, onder 5 januari 1712:
eodem die
Ludovicus f(il)ius Michaelis
van Beethoven et Mariae
Ludovicae Stuijckers
S(susceptores) Ludovicus Stuijckers
Antonia Schrevens nominae
Elisabethae van Leempoel.

dat normaal wijdverspreid ligt in diverse biblioteken, archieven en musea. In dat opzicht zijn ze volkomen geslaagd.

In een eerste afdeling van de ekspositie vonden we een zestigtal geschreven en ikonografische getuigenissen, die het spoor van het Beethovengeslacht precies trekken. Doopakten, kronieken, rekeningen, oorkonden en notariële stukken deden het voorgeslacht van de toondichter heropleven; foto's, beelden, gravures e.d. suggereerden het leefmilieu van die voorouders. Het verzamelen van die zeldzame archivalia verleende aan de Tongerse tentoonstelling meteen een wetenschappelijke waarde.

De tweede afdeling van de tentoonstelling met talrijke foto's, ter beschikking gesteld door Inter Nationes en het Beethovenhuis te Bonn, was, hoewel minder origineel, toch even boeiend en leerrijk. Portretten, brieven, titelbladzijden, partituurfragmenten, koncertprogramma's e.d. evoceerden het leven en het werk van de komponist, lieten ons kennis maken met zijn vrienden en naastbestaanden, en riepen de sfeer op waarin Beethoven o.m. te Bonn leefde.

Onder de acht grote Basilikakoncerten te Tongeren waren er niet minder dan zes waarop Ludwig van Beethoven geafficheerd stond. Zij waren bijna alle gewijd aan de grote vokale bladzijden uit zijn oeuvre. Naast de opera Fidelio, de Missa Solemnis en de Negende Symfonie werden ook enkele van zijn minder bekende koorbladzijden uitgevoerd. Ludwig van Beethoven schreef slechts één oratorium, Christus am Oelberge, op een tekst van Frans Xaver Huber. Dat opus 85 dateert uit zijn eerste scheppingsperiode, de zgn. klassicistische tijd van de komponist. Het vergt niet veel moeite in die partituur hier en daar een Mozartiaanse invloed of een Haydntrek te onderscheppen. De kantabiliteit en de meer ondersteunende dan ekspressieve begeleiding in sommige aria's zijn beslist retrospektieve elementen uit dit al te gemakkelijk verguisde oratorium. Daarnaast bevat het werk heel wat uitdrukkingsrijke bestanddelen, ongetwijfeld meer van ekstravert-schilderende dan van introvert-ekspressieve aard. Toch voelt men in deze partituur meer dan eens de komponist van de latere Fidelio zeer duidelijk aanwezig. Bepaalde instrumentale passages zoals het voorspel, en verder sommige recieten en koorgedeelten schijnen direkt uit Beethovens opera te komen.

Voor de zoveelste maal heeft Leonce Gras zich in de uitvoering van dat werk voorgesteld als een doorwinterd en vakkundig oratoriumdirigent. Ook de solisten Claudine Arnaud, Kamiel Lampaert en Louis Hendrickx, de BRT-koren, het Kortrijks Gemengd Koor (Herman Roelstraete), Cantemus Domino uit Izegem (Robert Depicker) en de Filharmonie uit Antwerpen leverden een prestatie die tot het beste uit de jongste reeks Basilikakoncerten mag worden gerekend.

Tijdens datzelfde koncert luisterden we nog naar de Psalmus Tertius, een kompositie voor bariton (Albert Klora), koor en orkest van Jacqueline Fontyn. Welk een prachtige en direkt aansprekende hedendaagse interpretatie van deze klaagpsalm! Met haar zeer persoonlijke en ekspressieve taal goot Jacqueline Fontyn de schrijnende inhoud van deze psalm in een verinnerlijkte, soms dramatische en steeds diepbezielde verklanking. Om het even welke techniek of schriftuur zij gebruikt, een min of meer punktuele stijl, een dodekafonisch gestruktureerde zangdeklamatie, een ekspressionistische orkestklank, spreekkoortechniek enz., alles wordt in een voortdurend geladen stuwing of deskriptieve tekstverklanking opgenomen, waarvan de grondtoon steeds wijdingsvol blijft.

Een tweede interessant Beethovenprogramma werd voorgesteld door

[p. 147]

Mechelen, gezicht op de Steenstraat omstreeks 1700. Negentiende-eeuwse tekening door J.B. de Noter (Mechelen, Stadsarchief).
De hier voorgestelde brouwerij ‘De Klaver’ stond tegenover het ‘Windmeuleken’ drie huizen naar links, indertijd bewoond door Kornelius van Beethoven. In 1936 werd de naam ‘Steenstraat’ vervangen door ‘Van Beethovenstraat’.

de solisten, het koor en het orkest van het Bonner Bach Verein o.l.v. Gustav Classens. Naast het Elegischer Gesang (opus 18), nogal traditioneel van inhoud, stonden de Kantate auf den Tod Kaiser Josephs II en de Messe in C-Dur (opus 86) geprogrammeerd.

Het is opvallend hoe ook in de Kaiserkantate van 1790 op verschillende plaatsen de Fideliokomponist opmerkelijk te horen is. In deze gelegenheidskompositie blijft de ekspressie vrij egaal en uiterlijk, en komt de toondichter zelden tot een echt verinnerlijkte of gedramatizeerde uitdrukking.

In de tijd van de Vijfde Symfonie en de Pastorale komponeerde Ludwig van Beethoven, in opdracht van vorst Nikolaas II Estherhazy, zijn Messe in C-Dur voor solostemmen, koor en orkest. ‘Ich glaube, dass ich den Text behandelt habe, wie er noch wenig behandelt worden’, zo oordeelde de komponist zelf over zijn partituur. Dat klopt. Hoewel in het werk een zekere beïnvloeding van zijn Weense voorgangers bespeurbaar is, en de zangstemmen nog dikwijls een overwicht hebben op de instrumentale partijen, is deze mis toch reeds de schepping van een romantikus. We staan natuurlijk nog verwijderd van de ekspressieve dramatiek en de geïndividualizeerde belijdenis van de Missa Solemnis. Maar in tegenstelling tot het liefelijk-virtuoze en de piëtistische vroomheid in de Weense koncertmissen is deze Messe in C-Dur de uitdrukking van een religieuze bezieling en soms getormenteerde beleving. In plaats van het traditionele belcanto, dat zo gemakkelijk over de inhoud heenglijdt, ontleedt Ludwig van Beethoven de tekst in kleine zinvolle frazen, die hij in kernachtige en karakteristieke motieven verwerkt. Hier is de symfonikus met zijn gebalde uitdrukking en motivische koncentratie duidelijk aan het woord.

Limburg heeft zich terdege ingespannen om in het kader van het Festival van Vlaanderen een tip te lichten van de sluier die nog altijd over vele koorbladzijden uit het oeuvre van Beethoven hangt. De organizatoren, met aan het hoofd festivaldirekteur Kamiel Swinnen, halen alle eer van hun suksesrijke bemoeiingen. Zij hebben ertoe bijgedragen om de figuur en het werk van Ludwig van Beethoven facetrijker en dieper te doen kennen. Velen hebben te Limburg kunnen ervaren dat Beethoven nog steeds is die imponerende ‘esprit universel, hors du temps’, zoals Karlheinz Stockhausen hem ooit typeerde.

Hugo Heughebaert