Ons Erfdeel. Jaargang 14

Frans Perckmans 75.

Frans Perckmans is een van de weinige gelukkigen die erin geslaagd is de oprechtheid en eenvoud van het kind vrijwel ongeschonden te bewaren en mee te dragen over de heuvels van zijn 75 levensjaren. Het mag een klein wonder heten, want het is hem niet altijd voor de wind gegaan. Niet het minst van al is hij zeer vlug op de eigen begrenzingen gestuit en wanneer hij zich, in soms zeer moeilijke omstandigheden, toch heeft kunnen verzoenen met het leven, dan is dat - wellicht - uitsluitend te danken geweest aan het kind binnen en buiten hem, dat over een grotere levensdrang beschikt dan de volwassene zich meestal aanmatigt.

Frans - die eigenlijk Pieter heet - heeft nooit geaarzeld een beroep te doen op deze kinderlijke schatten, noch op de herinneringen aan zijn jeugd. Het spreekt dan ook vanzelf, dat hij de kinderen behandelde alsof het zijns gelijken waren, en hun bezielde blikken zijn ongetwijfeld de oprechtste uitingen van waardering geweest, die ooit over zijn werk werden geuit. Even dankbaar heeft Frans zich 75 jaren omringd met jongeren; even bezield heeft hij -

De drankzuchtige door F. Perckmans, in 1933 bekroond door Sobrietas.

enkele perioden buiten beschouwing gelaten - zijn werk en zijn jeugd ten dienste gesteld van een àndere jeugd om, bijna argeloos, vele schatkamers van voorbije en veranderende tijden te verzegelen.

Dat is ongetwijfeld de grootste verdienste van deze folklorist, die tijdens zijn jeugd literaire wegen wilde opgaan, maar die zich mettertijd ontpopte als een goed tekenaar van pretentieloze karakterportretten en ontwapenende volksprenten. Naar aanleiding van zijn 75ste verjaardag en met medewerking van het Mechels

[p. 141]

stadsbestuur hebben verscheidene kulturele verenigingen Perckmans terecht gehuldigd. In de Stadsfeestzaal werd daarenboven een beperkte tentoonstelling ingericht, die het mogelijk heeft gemaakt bepaalde facetten van Frans Perckmans beter te leren waarderen.

Bijzonder rijk is het literaire werk van Perckmans niet. Het omvat een vijftal novellen, sappige maar even pretentieloze vertellingen met overwegend folkloristische inslag. Weliswaar bestaan nog een even groot aantal ongepubliceerde korte verhalen, maar van doorslaggevend belang zijn vooral de talloze notities over de Mechelse volkskunde, waarvan slechts een beperkt aantal in de vorm van brochuren zijn verschenen.

Pieter Frans Perckmans werd geboren te Mechelen, op 9 augustus 1895, in een van de oudste stadswijken. Hij was nauwelijks drie maanden toen hij ernstig ziek werd. Hij zou dat heel zijn jeugd blijven. Zowel die wankele gezondheid als de groeiende handel van zijn vader hadden tot gevolg, dat de verhuiswagen steeds gereed stond. Toen Perckmans op 1 augustus 1918 in het huwelijk trad met Maria Elisabeth Van Aeken (Lier, 22 maart 1882) had hij zowat alle wijken van de stad Mechelen bewoond. Zijn huwelijk was meteen het sein om zich enkele jaren te Lier te vestigen, van waaruit hij, zieker dan ooit, naar Mechelen terugkeerde, waar de verhuiswagen alweer gereed stond. Hij rolde van de ene stadswijk naar de andere en ten slotte naar de Bakelaarstraat, waar Perckmans zich deze maal zo honkvast neerzette, dat zelfs de getrouwste vrienden hem nog zelden buitenshuis lokten.

Deze omzwervingen zijn niet zonder betekenis geweest. Frans Perckmans leerde immers zijn stad grondig kennen; hij kwam er overal in kontakt met volkstypen, die hem al dan niet vermeende geheimpjes vertelden over eigenaardige gebruiken en oude, scheefgezakte huizen; hij hoorde er de jongeren zingen en joelend door de straten trekken; hij zag er de jeugdbenden, die in het toenmalige Mechelen slag leverden in de straten.

Hoe dikwijls zou Perckmans later, dank zij een wonderlijk geheugen, niet putten uit deze schatkamers? Akademisch gevormde folkloristen waren niet altijd te spreken over Perckmans' volkskunde en in bepaalde opzichten hadden zij gelijk. Eén voorbeeld moge volstaan. Zo heeft Perckmans een rijk aantal volksliederen opgetekend, maar verzuimd de muziek in partituur te brengen: een onbegrijpelijke tekortkoming, aangezien hij muzikaal wel was geschoold. Daar tegenover staat evenwel, dat de geschriften van Perckmans een rijk naslagwerk zullen blijven voor de komende generaties en voor de hedendaagse akademici, die op hun beurt verzuimden de levende folklore uit de eerste helft van onze eeuw vast te leggen.

Van grote betekenis voor Perckmans was zijn verblijf in Lier, waar hij in kontakt kwam met Felix Timmermans, met dichter Karel De Winter, met kunstsmid Lodewijk Van Boeckel, met tekstdichter Ernst De Weert... Niemand kan schatten in welke mate zij de zo ontvankelijke Mechelaar hebben geïnspireerd, maar het kan nauwelijks toeval zijn, dat Timmermans - deze zichzelf illustrerende schrijver - zopas zijn levensvreugde had uitgeschald in Pallieter; geen toeval, dat Karel De Winter, een der eerste lezers van Timmermans, volop bezig was zijn heidense levensaanvaarding neer te schrijven in de duizenden versregels van Pan I, en dat Frans Perckmans zijn eerste tekeningen op het papier kraste en zijn geloof beaamde in het duizendregelig gedicht God, alsof hij Karel De Winter tegen wilde spreken!

Zeker is evenwel, dat de jonge man hierbij zoveel hooi op de vork nam, dat een volledige instorting nabij was. Op medisch advies ging hij zich meer toeleggen op de tekenkunst, terwijl hij ook een ander beroep - handelsreiziger - koos.

Hoe Frans Perckmans erin geslaagd is zich opnieuw met het leven te verzoenen is moeilijk te achterhalen, maar noch het nieuwe beroep, noch de opgewekte tekenlust, noch de publikatie van zijn eerste novelle zijn er vreemd aan.

- Uw novelle, heeft kwaliteiten, oordeelde Paul De Mont, toen Perckmans haar, samen met het werk van een twaalftal anderen, ter beoordeling had ingezonden. Als aanmoediging werd De Liefde van Marinus op 200 eksemplaren gedrukt, einde 1922. Ook Felix Timmermans sprak hem, ondanks enige kritiek, moed in:

‘Ik heb nu uw boekje Tante Begijntje en nichtje Clotilda gelezen. Vooreerst treft de wil naar eenvoud en dat is reeds een goede verdienste, die gij nooit moogt afleggen. Ook, en ik houd daar van, wilt ge het laten zien; ge kleurt het; ge laat de dingen vooruit komen. Doch om die gaven tot schitterend gesteente te maken, moet ook het verhaal zelf sterk ineen steken, passend en correct. Dat loopt nu in Tante Begijntje

Studieblad door F. Perckmans.

Karakterkop (1965) door F. Perckmans.

Karakterkop (1970) door F. Perckmans.

[p. 142]

wel wat leeg. De liefde van Clotilda heeft niet genoeg in haar. Tante Begijntje staat niet duidelijk genoeg. De dood van Bonifaas komt er zoo mooi in om het tot een verhaal te krijgen. En die zwakte bestaat juist, omdat je wel den uiterlijken kant der dingen ziet, doch de innerlijke tragiek of emoties uwer personen niet gegeven hebt. En zooals ik U mondelings zei, kan men, met alleen over de uiterlijke dingen te spreken, die diep aan te voelen, de innerlijke gewaarwording naar buiten doen schitteren. Dat heeft Cyriel Buysse veel gedaan en dat is juist zijn groote verdienste. Dostoëfski, dien Rus, doet het niet, maar bereikt door alleen over 't innerlijke te spreken ook zijn reuzig resultaat. Ik zeg, daar zijn veel belovende gaven aan uw verhaal, maar dit zoudt ge moeten doen: persoonlijk zoeken te zijn; het eerst zelf aanvoelen en er sterk van zijn dat het niet anders mag of kan. Veel zien, raak zien, kort zien, Uwe personen in-voelen, en veel schrijven, heel veel, zoo zult ge van zelf tot de kern komen. Ik verwacht in uw aanstaande boek “De Liefde van Marinus” al veel meer. Ik groet U hartelijk. Felix Timmermans.’

De brief is gedateerd: ‘Lier 28 July 1922’.

Toch zou Perckmans, korte jaren later, het over een andere boeg gooien. Wel schreef hij nog verscheidene verhalen, maar de algemene belangstellingssfeer werd steeds meer folkloristisch. Wel zou hij terzelfdertijd het ene tekenvel na het andere vullen, maar zijn groeiend aantal vrienden, onder wie vele publicisten en journalisten, spoorden hem aan meer in dag- en weekbladen te publiceren.

De artikels, die verschenen in o.m. Het Handelsblad, De Zweep, De Standaard, De Dag, Het Laatste Nieuws, Gazet van Mechelen en Ons Land, zijn talrijk. Zij liggen opgestapeld in dozen, zij zijn opgeplakt in boeken en, zoals de tekeningen, nooit kronologisch geordend en zeer dikwijls niet gedateerd. Er zijn zelfs merkwaardige stukken bij zoals Schoolrevue, Vlaamsch Letterkundig en Maatschappelijk Maandblad, eerste jaargang, nummer 1 (en ook het laatste!), door het Koninklijk Atheneum te Mechelen uitgegeven in april 1927, waarin Perckmans een fragment uit Boeren publiceerde. Zo zijn er Ons Recht, waarin Albert Van Hoogenbemt Een vrome St.-Martinusdag opnam, en de brief van Julius Hoste (15-8-28) waarmee hij de publikatie van deze novelle in De Zweep toezegde. Om niet te gewagen van het artikel De Greef (Het Handelsblad, (27-3-1938), bij hoge

Frans Perckmans (foto J. Gheysen).

uitzondering geïllustreerd met een oorspronkelijke pentekening van Timmermans, want meestal versiert Perckmans zijn artikels zelf met naïeve pentekeningen, die wel werden gepubliceerd, maar niet steeds terugbezorgd, zoals de brieven van Filip De Pillecijn laten vermoeden (18-10-1935 en 11-11-1936) en Het Handelsblad op 10-12-1937 ootmoedig bekent. Slechts een enkele keer, voor zover men dat kan nagaan, werd een folkloristisch artikel geweigerd omdat, zo schrijft de Heer Baeyens, toenmalig direkteur van Het Laatste Nieuws, op 19-2-1938 ‘De Illustratie’ sedert 1 januari van dat jaar niet meer verschijnt...

Laten wij vele merkwaardige informaties achterwege, toch nog even uw aandacht voor een der brieven van Floris Seidel, Antwerps journalist en dichter, die hij op 28-11-1938 schreef. Enkele citaten volstaan om de nieuwe onweerswolken over Europa op te roepen en het wedervaren van de Lierse vrienden te schetsen:

‘En hoe staat het met de teekenen schilderkunst, de folklore en het schrijven? Nog eens niet aan een of andere novelle gedacht, gij die zoo smakelijk vertellen kunt... Heb ik niet dikwerf gezegd dat er in U zooiets specifieks van een Timmermans was... Ik blijf hopen dat ook in U, hoe de afgunst ons moge bestoken, het heilig vuur voor het mooiere, het betere niet mogen gedoofd worden want, laat het een soort van eeuwige onrust, een kwelling zijn voor ons, wij moeten immers bekennen dat het er een zalige is. Stel U nu maar eens even voor dat wij alleen in dienst moesten staan voor wat geld. Wat een eindelooze mislukking ware dan ons leven niet. Want, vergeet niet, waar de wereld thans aan de vier hoeken in brand staat, het niet anders is dan ter wille van de macht en het geld. Wat monsters, wat ondieren!... Zaterdag even Felix Timmermans gehoord met zijn voorlezing uit zijn laatste werk: “Ik zag Cecilia komen”. Heeft die een vruchtbare pen? Ge weet het denkelijk wel dat hij officier in de Leopoldsorde benoemd is. Verleden week Karel De Winter ontmoet, op de begrafenis van Karel Angermille, een der voornaamste medewerkers van “Den Dag” en oud-aktivist... Toen ik hem vroeg hoe het stond met “Pan III”, vernam ik dat het denkelijk wel uit zal zijn met de kunst. Naar hij me vertelde heeft hij over de duizend verzen van het derde deel bij een verhuis moeten kwijtraken, er aan herbeginnen is immers niet meer aan te denken, aldus zijn eigen woorden. Ik vermoed als bij hem de fut eruit is dit grotendeels komt door de ontmoediging, gemis aan aanmoediging en erkenning...’

Tussen de brieven van Timmermans en Seidel ligt een periode, tijdens dewelke Frans Perckmans als een bezetene aan het schilderen was gegaan zonder de minste akademische opleiding. Reeds tevoren had hij wel pentekeningen gemaakt, maar omstreeks de jaren 30 schilderde hij, uitsluitend met Oostindische inkten en sepia, zelfstandige werken, aanvankelijk van grote afmetingen.

Hebben deze tekeningen een terapeutische werking gehad op een man, die reeds zovele jaren door ziekten was ondermijnd? Het geeft alleszins de indruk, dat Perckmans al zijn angsten en kwellingen overwon door ze aan het papier prijs te geven. Op zijn tekenbladen laaiden de hellevuren hoog op, in de schaduw waarvan gepijnigde gestalten zich krampachtig aan het doemvonnis pogen te onttrekken, te vergeefs, want als het ware onherroepelijk aan elkaar geketend. Uiterst langzaam zouden die vuren doven. Pas later ontstonden uit hun as opnieuw menselijke wezens, karakteristieke portretten van typen die zich Dantes Inferno nog steeds herinnerden, want op hun gelaat las men de sporen van de doorstane pijn, hoewel ook reeds de gelatenheid en de deemoed, zodat de artistieke vrienden van Perckmans er al vlug de passende naam voor vonden: ‘karakterkoppen’.

Korte jaren later zou Perckmans ook landschapjes schilderen, volksprenten en stadsgezichten. En toen hij tussen de jaren 1950-1952 bijna geen kleuren meer kon onderschei-

[p. 143]

den, begon hij, als om de strijd met zichzelf te beslechten, zijn tekeningen waarachtig met kleuren te verhogen!

Het resultaat van deze nooit aflatende tekenwoede laat zich nauwelijks meten. De periode van de satanische en miserabilistische tekeningen buiten beschouwing gelaten, heeft Frans Perckmans zowat 2.000 prenten met kleurinkten gemaakt en verscheidene honderden folkloristische tekeningen, waarvan sommige geliefkoosde onderwerpen in vele schakeringen worden herhaald.

Waardering en steun heeft hij te Mechelen zeker ontvangen, zowel van officiële zijde als van de vele artistieke vrienden en kringen, die hem meer dan eens aanspoorden ten toon te stellen. Van 1932 af heeft hij zowat 20 keer geëksposeerd, meestal te Mechelen. In 1934 lokte de kunstkring ‘Streven’ hem wel even naar Lier, mede als gevolg van de bekroning van zijn Drankzuchtige in 1933 door ‘Sobrietas’, maar alleen nog in 1937 zou hij te Gent deelnemen aan het ‘Groot Salon van de Hedendaagsche Kunst’, ingericht met medewerking van baron James Ensor. Op voorstel van het Verbond der Mechelse Wijkcomités werd Frans Perckmans in 1961 gevierd als verdienstelijk Mechelaar en op 13 maart 1970 ontving hij de Erepenning van de Maneblusser.

Verscheidene honderden tekeningen van Perckmans zijn in privébezit. Het volkskundemuseum te Antwerpen en het Museum voor Folklore te Mechelen bezitten enkele tientallen gekleurde tekeningen.

Voor zover wij konden nagaan is er niet veel tastbaars verschenen over de tekenkunst van Perckmans. Dat hoeft ook niet. Wie ooit ademloos heeft gekeken naar de honderden prenten, die hij vlug en met de regelmaat van een klok aan zijn bezoeker toont, weet dat hij als een gebroken man de woning heeft verlaten. Hij heeft, in korte tijd, te veel gezien. Hij heeft te weinig aandacht kunnen besteden aan elke tekening afzonderlijk en hij is blind gekeken.

Maar hij herinnert zich het verbazingwekkende koloriet van sommige prenten, de onthutsende argeloosheid van tekening en opvatting, de ontwapenende spontaneïteit en, meer dan eens, het hoogst merkwaardige resultaat. Hij herinnert zich dat en hij beseft, dat Frans Perckmans, alle menselijke en technische beperkingen ten spijt, een wel zeer aparte man is onder de naïeve artiesten, van wie hij zeker een der oprechtsten is. Wat Frans Perckmans, niet zelden, buiten de perken van zichzelf brengt.

Jaak Brouwers