Ons Erfdeel. Jaargang 14

Ook de nacht is een zon.

‘In Ook de nacht is een zon is de sociaal geëngageerde Albert Bontridder (laureaat Arkprijs van het Vrije Woord 1957, prijs provincie Brabant 1960) voor de derde maal uitgegaan van een krantebericht, dat het dramatische thema vormt van een architectonische cyclus, waarin de gedichten als indrukwekkende, gotisch zuivere woordkathedralen oprijzen.

In Dood hout was het thema de terechtstelling van de Amerikaanse neger Willie Mac Gee; in Open einde, de dubbele moord door een priester in het Franse dorpje Uruffe. Deze maal is de “held” de krankzinnig geworden student Karel Whitman, die op 2 augustus 1966 van op het dak van het torengebouw van de universiteit te Austin, Texas, veertien personen neerschoot en ten slotte zelf werd doodgeschoten.

De openingscyclus, Min is meer, wellicht de mooiste die Bontridder ooit heeft geschreven, is één bespiegeling over het vaderschap. Geen wonder dat het spiegelmotief overheerst in deze bundel, wanneer blijkt hoe de vader in zijn zoon zichzelf herkent als in een spiegel.

Deze zorgvuldig geconstrueerde poezie, met haar hoogst originele beeldenreeksen, met haar breed uitdeinende versregels, die vaak een even grote vlucht neemt als de beste poëzie van Saint-John Perse, wordt gekenmerkt door haar bezwerende toon, zo typisch voor deze metafysisch gekwelde woordestheet, deze heidense priester.’

Deze verhelderende, dichterlijke tekst van Willem M. Roggeman prijkt op de achterkant van de zesde bundel van Albert Bontridder Ook de nacht is een zon (Uitgeverij Monas p.v.b.a. - Uitgeverij De Galge p.v.b.a., Antwerpen 1969, Galgeboek 38).

Deze ‘modernistische’ architektdichter werd op 4 april 1921 te Anderlecht geboren. Samen met Jacques Dupuis vormt hij een team, dat tot de witte raven in de Belgische bouwwereld behoort. Bontridder ontwierp o.m. woningen voor Louis-Paul Boon en Marcel Wauters. Ook voor zijn eigen gezin plande hij een huis te Sint-Genesius-Rode.

Hij schreef veel over zijn vak. In 1962 publiceerde hij een instruktief boek over de hedendaagse Belgische bouwkunst, getiteld Dialoog tussen licht en stilte (Uitgeverij Helios, Antwerpen). Als dichter behoort Bontridder tot de groep van het tijdschrift Tijd en Mens. De in alle bescheidenheid werkende schrijver liet achtereenvolgens aan poëzie verschijnen: Poésie se brise (1951), Hoog water (1951), Dood hout (1955), Bagatelle-Hangende Vis (1962), Open einde (1967) en de reeds genoemde bundel.

De omslag van Ook de nacht is een zon (vgl. voor deze titel het motto verderop) werd ontworpen door de dichter zelf en uitgevoerd door Jan Verhaert. De typografie was in handen van Jef Sprankenis. Op de achterzijde staat een foto van Bontridder door F. Tas naast de aangehaalde tekst van Roggeman.

De bundel wordt ingeleid door een motto van Nietzsche op blz. 6:

‘Schmerz ist auch eine Lust,
Fluch ist auch ein Segen,
Nacht ist auch eine Sonne.’

Daarachter volgen vier cykli: Min is meer (1-7, p. 7-16), Aanwezigheid van Jan Walravens (1-8, p. 17-26), Schaduw en slang (1-8, p. 27-36), en Metafysiek van de spiegel (1-18, 37-58). Deze zesde bundel van Bontridder wordt duidelijker nog dan Open einde gekenmerkt door de verschraling van de beeldvorming en de verrijking aan filosofisch ideeenmateriaal, dat in een glanzende struktuur verwoord is. Dikwijls maakt de dichter daarin gebruik van de paradoks, waarin hij de tegenstellingen in mens en maatschappij tracht te verzoenen (vgl. bijv. de titel Min is meer, ‘De mindere is de meerdere’, ‘Nimmer zag ik vuur en vocht/het enkele vernielen,/het meerdere leven geven.’).

De vier cykli lopen in elkaar over en zijn naar woordgebruik zeer verwant.

De eerste cyklus heeft als meditatiekern ‘de bankreet “vader”’ (ook de titel van de bloemlezing die Bontridder in 1968 uit zijn eigen werk samenstelde). Het vaderschap heeft twee facetten: een introverte blik op zichzelf via de spiegel in het heden en de onzekere verlenging van zichzelf door de zoon in de toekomst:

‘Meten het korte dat ik was, raden het bedreigde dat ik word’ (p. 9).

‘Komt hij voorbij de laatste grens waar ik wil aanwezig zijn?’ (id.).

Al spoedig verlaat Bontridder zijn individueel existentieel probleem om het te verwijden tot een algemeen

Albert Bontridder (foto F. Tas - AMVC).

menselijk tema: het ‘ik’ van de vader en het ‘jij’ van de zoon wordt ‘de derde persoon met name mens’ (p. 10). En dan vraagt de dichter zich af of die uit zijn begrenzing kan ontsnappen. Dat blijkt onmogelijk: wij zijn ‘afwezig van elkaar’, wij leven elkanders dood (p. 10). Zelfs in een eterische science-fiction-wereld is voor de ‘horizontmens’ ontsnappen utopisch: hij leeft gekneveld in zijn zwevend huis. Maar:

‘Het einde weten,
de omtrek aflijnen,
is verzaken aan de tegenwoordigheid’ (p. 12).

Eén ontsnappingsmogelijkheid rest de mens: de vrouw. Maar God is wreed en onverzadigbaar. Trouwens het bewustzijn van de angstige mens streeft hem voorbij. Tenslotte vindt de dichter zijn rechtvaardiging in zijn eigen werkzaamheid, want hij is de ‘Enige verdediger van de auto-

[p. 124]

nome levenservaring van het individu in de collectiviteit’ (p. 15). Zo is de ‘Dwergman-dichter’ de machtigste: ‘De mindere is de meerdere’ (id.).

In de tweede cyklus richt Bontridder vanuit zijn diepe bewogenheid een taalmonument op voor zijn in 1965 overleden vriend Jan Walravens. Pas na diens dood beseft de dichter wat die vriendschap voor hem betekend heeft. Walravens was inderdaad ‘l'ami unique, ressource d'exigence’ (Poésie se brise, p. 25). Bontridder ervaart pijnlijk het onherstelbare tekort in zijn vriendschap.

Hier duikt de spiegel als symbool voor de bewustwording opnieuw op:

‘Nooit keek ik naar mezelf
dan in de spiegel van de vriend.
Nu ligt de witte wolk over de spiegel,
en zie ik mezelf niet meer’ (p. 19).

Bontridder wordt zich de inspirerende beïnvloeding van Walravens bewust en vraagt zich af: ‘Heb ik iets van zijn licht weerspiegeld?’ (id.). Nu de ‘pendelaar tussen nieuw en nieuwer’ gestorven neerligt, dringt bij ‘de traagstappende, de afwezige’ het schuldgevoel binnen: hij bleef slechts ‘de ontvangende’ (p. 20).

‘Ik behoorde tot hem,
en wat ik voor hem was,
is met hem verdwenen’ (p. 21).

‘Ik ben wat hij aan zichzelf toegevoegd heeft,
en dat hij noemde met mijn naam’ (id.).

‘Dit sterven heeft mij ontstolen aan mijzelf’ (id.).

De spiegel is zelfs gebroken; degenen die uit de vriendschap achterblijven, verteren het lijk, dat hen zo pijnlijk herinnert aan hun tekorten. Maar de gestorvene is vrij door de ontbinding. Nu pas kunnen de vragen beantwoord worden, die de dode ‘gisant’ tijdens zijn leven stelde. ‘De tijd is gekomen om de verdeling door te voeren / voorbij de laatste molecule’ (p. 25). Tenslotte is hij in de dood zichzelf geworden en daardoor ‘tegenwoordig aan ieder tijdextreem’ (p. 26).

In de voorlaatste cyklus Schaduw en slang is de ‘kiemcel’ moeilijker aan te wijzen. Enkele kernwoorden die de meditatieve gedachtenstroom op gang houden, zijn: het zaad, het ei, de kei, het paar, de boom, de schaduw, de vingers. In dit warrig uitspansel staat m.i. het paar centraal.

De dichter vraagt zich af of de vruchtdragende liefde nog mogelijk is. Kan het zaad in de verspreiding zijn antwoord vinden? Is het minieme in staat om zich door splitsing te vermeerderen? De titel van de eerste cyklus keert hier terug: ‘Min is meer’ (p. 31). Voorlopig ziet de dichter geen leven uit de vruchtbaarheid oprijzen:

‘Eénheid van het keirond paar,
voor geen splitsing vatbaar,
bij het tasten aan de schaal
uit het nu-ei verloren!’ (p. 32).

Men kan nog slechts schaduw zijn, tot geen enkel voortbrengsel in staat. Zelfs de geliefde wordt bedreigd door een werktuig van vernieling en de roede rust. Aan het einde geeft de dichter zijn wichelaarster het gebod:

‘Breng de lippen in aanraking
met het weke gedeelte van de spiegel’ (p. 36).

Aan de laatste omvangrijkste cyklus Metafysiek van de spiegel gaat het volgende motto vooraf: ‘La mort a dit: peut-être...’ (Boileau-Narcejac).

Wat Bontridder bij de cyklus Levend archief uit Open einde (p. 52) ‘Argument’ noemt, heette in een vroegere versie van Metafysiek van de spiegel ‘verhaal om het gedicht te benaderen’. Roggeman herinnerde al aan het krantebericht, dat het voortstuwende Leitmotiv vormt, zodat ‘het gedicht verdwaalt in het telexbericht uit Austin (Texas)’ (p. 41). Het spiegelsymbool komt hier tot zijn rijkste ontplooiing.

De spiegel is ‘een muur tussen de eenzame en de wereld’, waarin hij zich bewust wordt van de ‘beslissende vrijheid in definitieve gevangenschap’ (p. 41). Zo'n eenzame was Karel Jozef Whitman, een 24-jarige ex-marinier, de ‘held’ van dit ‘dossier’.

Evenals in Levend archief ontwikkelt Bontridder hier een reeks interpretatieve teksten over de misdaad van een krankzinnige, ‘waarin hij vooral de nadruk legt op de paroxistische neigingen in de mens naar het onmogelijke, het uitzinnige, naar een voorbijstreven van alle normen en aldus een tot in het verbijsterende opgedreven oneindigheidsverlangen beleeft.’ ‘Een méér-willen-dan-alles, een tegelijk lichamelijke, geestelijke en metafysische Ubris die ons voor altijd innerlijk verscheurt doch waar geen ontkomen aan is’ (Erik van Ruysbeek, Waar is de eerste morgen? 3, Brussel-Den Haag z.j. p. 18).

Langzamerhand voltrekt zich via het spiegelsymbool het identifikatie-proces:

‘Spiegel:
Bij windstilte en hoge atmosfeer gebogen over het water
jezelf benaderen met dalende blik’ (p. 44).

Er is een sterven onder de waterspiegel, de moord op de geliefde en de wreedheid van de verwoesting van ‘de buik van het onwetende’ (p. 50). En bovenal de slachting vanaf de boekentoren van de universiteit van Austin:

‘het mikpunt is zó scherp afgetekend
dat geduld een foltering is’ (p. 54).

In de allesomarmende verbeelding van de krankzinnige ziet de dichter de 14-voudige moord veranderd worden in een kosmische paring, waarbij de kogels een spermaregen vormen in het allesverblindend ‘woedend licht van de zon’ (p. 58). En dan besluit de dichter met het huiveringwekkende:

‘Ik: begenadigd schutter,
wacht op de eerste teelster die het mikpunt
van mijn spiegel openbreekt’ (id.).

Samenvattend wil ik nog zeggen: Opnieuw heeft Bontridder in deze rijke bundel een poging ondernomen om aan de poëzie te ontsnappen, om zijn einde te overschrijden. Ik hoop dat zijn werk eindelijk eens de reeds lang verdiende aandacht mag krijgen van vele poëzielezers.

Bert Kooijman (Heesch, N..Br.)