Ons Erfdeel. Jaargang 14

Een Winter aan Zee.

Van 17 januari tot 20 februari 1970 had in het Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven te Antwerpen een tentoonstelling plaats, gewijd aan Adriaan Roland Holsts gedichtencyklus Een winter aan Zee. Deze tentoonstelling verhuisde daarna van 19 juni tot 9 juli naar het Europakollege te Brugge. De aanleiding was telkens dezelfde: het verschijnen van de Franse vertaling van Een Winter aan Zee. Einde 1969 bracht de Librairie des Arts te Antwerpen inderdaad in juxtapositie met de Nederlandse tekst Un Hiver Océan in de handel in de vertaling van Saint-Rémy. De betekenis van een dergelijke vertaling is natuurlijk niet te onderschatten, omdat daardoor één van de markantste Nederlandse dichtwerken uit de eerste eeuwhelft een kans krijgt op een meer universele verspreiding. Maar de onderneming zelf lijkt voor wie het gedicht kent bijna onuitvoerbaar. In 1955 heeft de dichter Roland Holst naar het schijnt in een lezing te

[p. 119]

's-Gravenhage als zijn mening te kennen gegeven dat de vertaling van een gedicht om goed te wezen zo dicht mogelijk bij de vorm van het originele vers moet blijven. Een vertaler heeft als taak zo trouw als hij kan het metrum, de strofenbouw en het rijmschema van de tekst in te passen in de grammatikale struktuur van een andere taal. Daaruit volgt dat een leesbare vertaling van poezie alleen geleverd kan worden door iemand die volledig en in volstrekt gelijke mate vertrouwd is met de taal waaruit hij vertaalt als met degene waarin hij vertaalt. Holst heeft toen vermoedelijk nog niet geweten, dat er te Antwerpen een Bruggeling rondliep die aan deze formele, niet bepaald lichte eisen voldeed, die bovendien ook zelf nog dichter was en die tenslotte Een Winter aan Zee sinds zijn jeugdjaren in zich omdroeg en die de geest ervan in eigen levensomstandigheden kon doen beklijven.

Voor Saint-Rémy is de omzetting in het Frans van Een Winter aan Zee geen inval geweest van een entoesiast poëzielezer (die bovendien goed Frans kent), maar de neerslag van eigen beleven van een veelnamig mysterie. Met zulke premissen laat het resultaat zich makkelijk raden. Hoe deze herschepping in haar werk is gegaan, blijkt niet alleen uit de manuskripten maar ook uit het grafische werk, het schilderwerk en de boekbanden die geest en stof van het gedicht telkens weer zoeken te bereiken: genoeg om er een boeiende tentoonstelling mee te stofferen.

Een Winter aan Zee is in het werk van Adriaan Roland Holst een duidelijk hoogtepunt en het is meteen ook een hoogtepunt in de moderne Nederlandse letteren van Noord en Zuid, die in deze periode tussen de twee wereldoorlogen, kort na elkaar nog twee andere toppen in de poezie hebben aan te wijzen, nl. in 1936 (een jaar voor Een Winter aan Zee) Het uur U van Martinus Nijhoff en twee jaar erna, in 1939, Tempel en Kruis door Hendrik Marsman. Dat zijn toevallig ook de twee dichters die van verre een hand in het spel hebben gehad, als vrienden, toen Holst er toe overging de uiteindelijke ordening te brengen in die zo uitermate gekompliceerde gedichtencyklus die Een Winter aan Zee is.

Gekompliceerd van bouw en gekomprimeerd van taalvorm is Een Winter aan Zee dus dubbel moeilijk, zeker voor degenen die in de bouw het plan niet doorzien en die de zin niet kunnen vinden van de orakeltaal die Holst hier voert. Het is een hermetisch gedicht maar er is geen sprake van hermetisme dat slechts manier is, dat opzettelijk de dingen versluiert en de sporen uitwist. Het is wat het hoort te zijn: niet de ontraadseling, de oplossing van het mysterie, maar de zichtbaarmaking ervan in schoonheid.

Tussen de Verzen van 1911 en Een Winter aan Zee van 1937 ligt ruim een kwarteeuw ontwikkeling en groei in de vormvervolmaking; maar in zijn wezen is de dichter weinig veranderd: als dichterlijke persoonlijkheid is hij profeet en zoekt hij een afgestorven mythische wereld. Dichters als hij herinneren aan de oude zieners die in hun kunst geen persoonlijke aandoening uiten maar wel de uitspraak der goden. Voor hen is poëzie een heilige bezetenheid en



een hoge verkondiging. Maar de oude goden zijn al lang dood en in deze tijd kan het zienerschap van een dichter zeker geen betrekking hebben op toekomstvoorspelling of verkondiging van buitenaf. Het heeft wél betrekking op de beveiliging van het essentiële, het eeuwige in de mens dat bewaard kan worden in ongereptheid en in schoonheidsbeleven. Dit roept Holst op in zijn achtereenvolgende verzenbundels, hij vindt het niet hier en nu maar in een voorbije wereld. Zij is wel identiek aan het herkenbare Hollandse landschap maar is toch pre-historisch en vandaaruit ontvangt de dichter, de ‘bevlogene’, tekens en signalen die hij tracht te begrijpen en ook door te geven. In zijn opvatting van de geschiedenis acht hij de mens vervallen uit de staat van zuiverheid die hij bekleedde voor de zondeval en de verbanning uit het Paradijs. De mensheid, zo luidt zijn redenering, beschikte over oneindige zielskracht maar deze kracht ging in de loop der geschiedenis geleidelijk verloren door de drang naar het materiële: macht en geld, vooral ook door de opkomst in de vorige eeuw, van de machine, die zielskracht omzet in energie. Hierdoor is de mensheid sinds lang, en onbewust vervreemd van haar eigen oorspronkelijk wezen, maar het komt voor dat de kunstenaar in de verlatenheid van het landschap en in het aanschouwen van de zee iets návoelt van de paradijselijke staat. Wat bij Holst in deze zin begonnen is als een stemming van eenzelvigheid en heimwee werd geleidelijk een soort metafysika die hem geheel eigen is en die hem in kombinatie met een onnavolgbare retorische vormkracht tot een superieure dichterfiguur maakt. Ondanks de zwakheid en de verwording die de dichter ook bij zichzelf konstateert, voelt hij zich geroepen tot het geven van dringende waarschuwingen tegen elke vorm van verdere vervreemding en neergang en voelt hij zich geroepen om te herinneren aan de primaire zielskracht en het belangeloze schoonheidsverlangen dat in voorwereldlijke tijden eenmaal bestaan heeft.

Wat bij Roland Holst eerst een visie is geweest, ingegeven en definitief bepaald door de omgang met de Keltische sagenwereld en met het oeuvre van William Butler Yeats, is uitgegroeid tot een belijdenis van verlangen en tot een aanklacht die hij zijn lezers voorhoudt. Zij heeft hem nooit verleid tot feitelijke afzondering in het leven van alledag. Wie dit zou willen doen, meldt zich niet aan als verbindingsofficier tussen gealliëerde legers, reist niet, wordt zeker geen redakteur van De Gids. Zijn vermaan tegen uitholling en vervreemding neemt zelfs zeer gedecideerd de vorm aan van protest tegen het nationaal-socialisme dat hij verfoeide als het grofste bederf van de menselijke waardigheid. Men kan hem moeilijk voor onsociaal laten doorgaan.

Zijn mytische vizie, zijn verontrusting en zijn idee hebben hun meest imponerende en tegelijk hun poëtisch meest geslaagde vorm gekregen in Een Winter aan Zee.

Deze cyklus behelst 63 korte maar zeer kompakte gedichten van 8 regels. Ze zijn broksgewijs ontstaan

[p. 120]

en gedurende een periode van zowat vijf jaar gepubliceerd in verschillende tijdschriften, daarna, in 1937, definitief gebundeld en door Stols op de Halcyonpress gedrukt, later in meer bereikbare edities, zelfs als pocket, verspreid.

Drie motieven beheersen het werk:

1.	De herinnering aan de oorlog van Troje en aan de schoonheid van Héléna waarvoor in een ontluisterde wereld geen plaats meer is;
2.	De zielskracht in haar verzet tegen een mechanistisch, technokratisch wereldbeeld;
3.	De verheven eenzaamheid in haar heimwee naar een mytische wereld.

Deze motieven zitten diskontinu verspreid over tien afdelingen waarvan sommige wel, en andere niet, een samenhangende groep vormen. Dit alles is door de dichter zelf beknopt toegelicht, hij heeft zijn lezer een sleutel verschaft, een leeswijzer, die in De Gids van mei-juni 1958 (dus ruim twintig jaar na datum) is afgedrukt onder de titel Rekenschap voor Een Winter aan Zee.

Over het ontstaan van de bundel kan men een en ander nalezen in het Holstnummer van Maatstaf, o.m. een brief van Holst aan Marsman met zeer revelerende gegevens: ‘...als ik die gedichten hun definitieve volgorde geef, zal ik daarin wel een zeker organisch verband willen tonen. Echter volstrekt niet in de zin als zouden het strofen van een lang gedicht zijn. Wel zullen er hier en daar enkele zijn die directer onderling verband houden dan de meesten. Natuurlijk ben ik mij bewust dat dit allerminst een boek zal worden waarvan men kan zeggen dat het de lezers met open armen welkom heet, maar toch geloof ik dat het, is het eenmaal samengesteld, minder ontoegankelijk zal blijken dan het tot nu doet. Maar voorlopig is het mij nog als een vertrek waarin ik alleen zo maar nu en dan iemand ontvang en verder liefst alleen blijf.’

Alleen de leeswijzer en herhaalde lektuur kunnen op den duur toegang tot dat vertrek verschaffen. Een man als V.E. van Vriesland kon spoedig formuleren waar het meesterschap in dit gedicht precies gelegen is: ‘essentieel is de strengheid en de beknopte afgemetenheid van de strofenbouw: de geraffineerde samenspanning van geest en gevoel tot één verblindende kracht.’

Men kan deze ‘samenspanning’ zonder moeite ondergaan, ook zonder de rode draad van de motieven dadelijk te vinden en in handen te houden, zonder de Idee van krachtlijn te onderkennen. Wie dit doet, dringt dieper in deze poëzie door. Maar niemand, stellig niet de alleenmaar-genietende lezer, kan ontkomen aan de zware uitgesproken stemming die hier opdoemt, kennelijk een grondstemming van zwaarmoedigheid en nakende ondergang. De tekens die wijzen op de nabije ondergang van de wereld neemt de dichter steeds duidelijker waar: zijn wanhoop om zijn weerloosheid, zijn onrust zet hij, als ziener van een onheilvolle toekomst, niet in duidelijke taal om, maar in wazige orakelspreuken: ze lijken op de wartaal van een ‘bevlogene’, van een gestoorde geest, maar zij zijn toch de waarheid. De mededeling van wat de ziener in de toekomst ontwaart, ontleent haar waarde niet aan de feitelijke inhoud maar aan de poëtische straalkracht ervan. De ondergang die reeds zo lang in de gang van zaken uitgestippeld lag, zal zich nu spoedig gaan voltrekken.

Wil men dit transponeren op de werkelijkheid van 1937, dan is het niet gewaagd in Een Winter aan Zee meteen ook een soort tijdsdokument te zien, dat wijst op de katastrofe van de nazistische overheersing van het oude Europa, door velen voorzien, maar toch onvermijdelijk, toch niet te keren. Wat velen in krant, pamflet en boek verkondigden, heeft de dichter met zijn eigen middelen ook gedaan. Maar bij hem gaat het om een kunstwerk dat meer betekent dan enig tijdsdokument, waarbij men het tijdelijke wel op de achtergrond vermoedt, als eksponent van het eeuwige dan: de ondergang ligt minder in oorlogen, krises en botsingen tussen naties besloten dan in de verloochening, door de mens tout court, van schoonheids- en grootheidsbetrachting.

Weinig dichters wisten zo dwingend hun artistieke vormkracht op te leggen aan een idee. De stijl van Holst is zo markant dat géén regel aan een ander auteur toegeschreven zou kunnen worden. Hij ‘brandschat de taal’. Hij die nu de tachtig gepasseerd is en in 1959 werd bekroond met de hoogste, door beide regeringen ingestelde onderscheiding: de Prijs der Nederlandse letteren, is allicht de grootste dichter onder de levenden hier, in de Lage Landen.

Dat Een Winter aan Zee nu toegankelijk geworden is in een wereldtaal, kan hem niet groter maken, wel meer bekend en daarom is de Franse vertaling, nu zij in boekvorm bestaat, zo buitengewoon welkom. Misschien heeft de vertaler op zijn wijze tegenover Holst al schrijvende hetzelfde avontuur meegemaakt als Holst indertijd tegenover Yeats toen hij The Countess Cathleen vertaalde, want de omgang met deze tekst bepaalde in grote mate zijn richting.

Wat de tentoonstelling daarbij ekstra aantrekkelijk heeft gemaakt is het feit dat de vertaler niet alleen het woord gebruikte maar ook de middelen van de plastische vormgeving, om zo langs vele kanten tegelijk Een Winter aan Zee te beleven en te herdichten. Ook dat is niet alledaags.

Dr. Emiel Willekens, Antwerpen