Ons Erfdeel. Jaargang 14

[p. 117]

Verkenningen van de Nederlandse letterkunde.

In het in 1908 geschreven Voorbericht bij zijn vaak herdrukte Historische Schets van de Nederlandse Letterkunde (Wolters, Groningen) citeerde Prof. dr. C.G.N. de Vooys een door Allard Pierson vertelde anekdote, waarin een leraar aan de kaak werd gesteld die tot zijn leerlingen zei: ‘Ziezo, nu weten jullie genoeg van die schrijver, en heb je een oordeel er bij’. Met dat citaat wenste De Vooys zich te distanciëren van een door hem en Pierson gewraakte metode van literatuuronderwijs die uitsluitend bestond uit het bijbrengen van wetenswaardigheden. Maar zijn hele Historische Schets was in feite weinig meer dan een reeks beknopte biografieën, gevolgd door een beredeneerde opsomming van de belangrijkste werken, met ‘een oordeel er bij’. We gaan dan nog maar voorbij aan het feit, dat de hele middelnederlandse letterkunde het met twintig pagina's moest stellen, terwijl de zestiende eeuw in zegge en schrijve 4 (vier) bladzijden was samengeperst.

Toch schreef De Vooys dat behandeling van de letterkunde allereerst tot ‘liefde voor het onderwerp’ moest voeren. Gaat men aan de hand van het Voorbericht na wat een terecht gereputeerd man als deze Utrechtse hoogleraar onder die liefde dan wel verstond, dan bleek dat een affektie te zijn die geïnspireerd werd door studie, ordening en zicht op de historische samenhang. En als dit letterkunde-onderwijs ‘iets heeft uitgewerkt’ (we citeren letterlijk), dan begon, nog altijd volgens De Vooys, ‘de eigenlijke letterkundestudie’. Teksten kwamen in het Voorbericht niet ter sprake; in het voorbijgaan werden slechts ‘verkeerde boeken en gebrekkige uitgaven’ vermeld, en als literaire goudmijn fungeerde de bloemlezing (!) van De Groot, Leopold en Rijkens, vooral geprezen om de ‘nauwkeurig bewerkte bibliografische aantekeningen’ daarin. In het 340 pagina's tellende boek van De Vooys werd niet één versregel aangehaald; wie, studerende op de historische samenhang, onvoldoende liefde voor het onderwerp in zich voelde ontwaken, kon zijn heil zoeken bij het als doorlopende toelichting van de Schets bedoelde Letterkundig Leesboek, want: ‘een goede bloemlezing geeft een onmisbare illustratie van het historisch overzicht’.

Het is begrijpelijk, dat latere schrijvers van boeken die tot de Nederlandse letterkunde moesten inleiden, zich van De Vooys, die zich duidelijk op een historisch standpunt stelde, hebben verwijderd. Zo heeft Dr. Gerard Knuvelder zijn talrijke malen herdrukte Schets geschiedenis Nederlandse letterkunde (Malmberg, 's-Hertogenbosch) van de aanvang af vergezeld laten gaan door twee delen Bloemlezing, waarin de teksten steeds werden ingeleid en van een stilistische, tematische of historische toelichting werden voorzien. Maar er bleef een scheiding tussen Schets (= geschiedenis) en Bloemlezing (= teksten), en het is stellig een goede gedachte van H.J.M.F. Lodewick geweest in zijn overbekende Literatuur / Geschiedenis en Bloemlezing, I en II (Malmberg, 's-Hertogenbosch) de historische feiten niet van de tekst te scheiden, maar deze als een geheel aan te bieden.

Het grote aandeel dat de geschiedenis van de letterkunde in genoemde boeken heeft, hangt uiteraard samen met de eisen die de wetgever aan de eksamenkandidaat van de hogereburgerschool en de m.m.s. stelde en, nog enkele jaren, stelt: hij moest er blijk van geven enkele van de voornaamste voortbrengselen van de letterkunde uit verschillende perioden met vrucht te hebben gelezen en die in verband te kunnen brengen met de tijd van ontstaan; ook diende hij bekend te zijn met enige der voornaamste figuren uit onze letterkunde. Het ‘met vrucht lezen’ resulteerde in een boekenlijst, voor de samenstelling waarvan allerlei verfoeilijke ‘hulpboekjes’ en ‘studiesteunen’ in de handel werden gebracht en een drukke ‘ondergrondse’, oogluikend toegelaten excerptenhandel ontstond. Dat het literaire werk zelf bij dit alles gemakkelijk

Prof. Dr. Martien de Jong.

op de achtergrond geraakte, is verklaarbaar. In de eksamenpraktijk bleek immers dat navraagbare kennis beter hanteerbaar was en meer spektakulaire resultaten opleverde, dan een in tastende bewoordingen vervat eigen oordeel.

Bij het in zicht komen van de nieuwe eksamens van het havo en vwo blijken de bestaande handboeken duidelijk naast de roos te mikken. In een rapport dat onder auspiciën van het Onderwijskundig Studiecentrum over deze materie werd opgesteld door een kommissie van docenten, stelde men voor, dat het eksamen o.a. zal bestaan uit een werkstuk, te schrijven op basis van tevoren verzameld materiaal, uit een mondelinge uiteenzetting op basis van een vraag over het werkstuk, alsmede uit een gesprek over Nederlandse literatuur op basis van een uit zes onderdelen bestaande literatuurlijst. Dat onderdeel kan dan bestaan uit één werk of uit enkele teksten die tezamen een genre, een persoon, een stroming of een periode belichten. De eerste drie onderdelen moeten liggen binnen de periode van de middeleeuwen tot 1880, de andere drie in de periode daarna, met dien verstande dat één van de onderdelen betrekking moet hebben op de eigentijdse literatuur en dat één onderdeel bij voorkeur essayistisch van aard zal zijn.

Deze nieuwe opzet van het eksamen bepaalt voor een goed deel het onderwijs in de letterkunde en ze is door samenstellers van recente literatuurboeken en -metodes uiteraard in het oog gehouden. Ze heeft al gegolden bij het ontwerpen van het bij Meulenhoff in Amsterdam verschenen Nederlands Literatuurboek, I en II, van de hoogleraren J.C. Brandt Corstius, C.C. de Bruin en A.C.M. Meeuwesse. Stellig moet in dit kader ook worden genoemd het voortreffelijke tweedelige werk De Dubbelfluit van Anton van Wilderode (De Standaard, Antwerpen) die in de verschillende hoofdstukken, na gegevens omtrent persoon, werk en tijd, een korte karakteristiek en bondige dokumentatie, de goed gekozen teksten in het middelpunt van de aandacht plaatst door deskundige toelichting te geven, kwesties ter bespreking voor te stellen en vergelijkbare teksten bijeen te plaatsen. Bedoeld voor de tweede humaniora zijn deze ‘werkboeken’ helaas aan de dramatische kunst voorbij moeten gaan.

Nog duidelijker voortgekomen uit de nieuwe denkwijze verschijnt de serie Variaties op een thema (Wolters/Noordhoff, Groningen), opgezet door Dr. W. Drop, Drs. F.Ch. van Gestel

[p. 118]

en Drs. J.W. Steenbeek. In Raamwerk, kleine Nederlandse literatuurgeschiedenis wordt in grote lijnen de ontwikkelingsgang van onze letterkunde geschetst, waarna de leerlingen individueel en, in beperkte mate, groepsgewijs zich kunnen verdiepen in o.a. de liefde in onze literatuur (in Mingezind), het sonnet (in Het klein heelal), de bijbel (in Het boek achter de boeken), oorlog en vrede (in Voer voor polemologen), satiren (in Boosaardig) en schrijvers over schilders (in Over schilderen gesproken). In deze fleurig uitgevoerde boekjes hindert overigens de nogal schoolse manier waarop de opdrachten bij de gegeven teksten worden verstrekt.

Veel meer gericht op de zelfstandige werkzaamheid van de leerlingen en van hoger niveau zijn de deeltjes uit de serie Kort en Goed (Wolters/Noordhoff, Groningen en Querido, Amsterdam) waarin een aantal literaire werken of figuren worden gepresenteerd met een deskundige, niet zelden meesterlijke inleiding, zoals die van Kees Fens bij Maatschappelijk Verkeer (over Carmiggelt) en van Prof. Dr. A. Sötemann bij Marsman voor de spiegel. Deze serie staat onder redaktie van Drs. R. Nieuwenhuys.

De deeltjes van genoemde serie zijn in opzet te vergelijken met die van de in 1961 bij Meulenhoff in Amsterdam gestarte Cahiers voor Letterkunde, onder redaktie van Drs. F.P. Huygens en B.W.E. Veurman; ook hierin wordt na een beknopte oriëntatie omtrent schrijver en werk en een summiere bibliografie, afgedrukt op de platten van het omslagje, alle aandacht gevestigd op de teksten zelf. In deze reeks is Mulisch' De sprong der paarden en de zoete zee een ‘topper’.

Een welhaast ideale kombinatie van tekstaanbod en gerichte toelichting is gevonden in de delen van de serie Literaire verkenningen, boeken over schrijvers en dichters, stromingen en verschijningen in de Nederlandse literatuur van vroeger en nu, die, onder redaktie van Prof. Dr. Martien J.G. de Jong van de Facultés universitaires te Namen, bij A.W. Sijthoff in Leiden verschijnen. Deze reeks is opgezet voor het literatuuronderwijs in de hoogste klassen van havo (maar daarvoor te moeilijk!) en vwo, voor de pedagogische akademies, de MO-opleidingen en het propedeutisch universitair onderwijs. Ze is dan ook het resultaat van de samenwerking van een omvangrijk team van Vlaamse en Nederlandse kritici en essayisten, zoals Degroote, Draak, Hadermann, Janssens, Sarneel, de Jong, Lissens, Rens, Blijstra, Roose, Weisgerber en vele anderen.

Ieder deel uit deze serie begint met een inleidende beschouwing of verhandeling, gevolgd door tekstanalyses en/of interviews. Vervolgens vindt men als het centrale en omvangrijkste deel van deze boeken een aantal zorgvuldig gekozen teksten met, indien nodig, tekstverklaring van filologische en kultuurhistorische aard; de delen besluiten met een biografie en een bibliografische afdeling waarin geen volledigheid maar wel bruikbaarheid werd nagestreefd. Een vondst is het ‘werkboekje’ dat ieder deel van deze serie vergezelt. Het bestaat uit een afdeling met vragen en opdrachten die aan de hand van het boek kunnen worden beantwoord, resp. vervuld, én uit een afdeling met taken die de mogelijkheid bieden met in de bibliografie vermeld materiaal ‘buiten het boek’ te werken. Dat dit laatste preludeert op de metoden van literatuur-onderzoek bij het wetenschappelijk onderwijs vergroot de praktische waarde van deze serie boeken, waarvan we de totnutoe verschenen delen kort willen refereren.

Dr. N. de Paepe heeft onder de titel Ik zag nooit zo roden mond een uiterst deskundige inleiding gegeven tot de middelnederlandse liefdespoëzie, terwijl Prof. Dr. Gilbert Degroote geen bijzonder oorspronkelijk, maar wel zeer goed hanteerbaar boek samenstelde over de kunst van de rederijkers: Oude klanken, nieuwe accenten. Bruikbaarheid is stellig ook een hoedanigheid van het deel van Dr. H.G. van den Doel over Revius en Camphuysen, getiteld Ik hoor trompetten klinken. In een magistraal deel, O zoete vrijheid!, geeft Prof. Dr. Lieven Rens een scherpzinnig beeld van Vondel als geengageerd strijder voor vrede en vrijheid. P.H. Simons, toneelkronikeur van Ons Erfdeel, introduceert bekwaam de figuren en het veelal onderschatte werk van Wolff en Deken, onder de treffende titel Wij bebinnen te sympathiseren.

Het boek Het Nederlandse gedicht na 1880 van de redakteur van de serie, Prof. de Jong, moest binnen een jaar vijf maal worden herdrukt en bewijst daarmee alleen al zijn kwaliteiten. Het is bij ons weten de enige bundel waarin de poëtika in dienst van de tekstverklaring geïntegreerd wordt onderwezen. Een wens van vele neerlandisten zou zijn vervuld, als Prof. de Jong een dergelijk boek ook samenstelde voor de drie tijdvakken vóór 1880.

Grote lof moet men ook toekennen aan een voor het voortgezet onderwijs stellig te moeilijke, maar zeer verhelderende bundel, Tachtig jaar na Tachtig, waarin Prof. Dr. Marcel Janssens de evolutie schetst van het personage in de Nederlandse roman, beginnend bij Couperus en eindigend bij Ivo Michiels. Nogal polemisch van opzet en o.i. het minst geslaagd vinden we het deeltje van Dr. F.W. van Heerikhuizen over Arthur van Schendel, Pessimist tegen wil en dank. Attraktief is het meest recente deel uit deze reeks, Voorspel en voorspelling, samengesteld door R. Blijstra, waarin de science fiction van Bilderdijk tot Mulisch en Chapkis in beeld wordt gebracht en bekommentarieerd, - een werkelijke terreinverkenning!

Hoge verwachtingen mag men zeker koesteren van de binnenkort verschijnende delen Met Vondel van de Rode Zee naar de Chinese Muur, waarin de reien uit Vondels toneelwerk in samenhang worden overzien en Eén perron maar drie treinen, waarin Prof. Dr. M.J.G. de Jong Den Brabander, Van Hattum en Hoornik behandelt.

Met het ontwerpen en deskundig begeleiden van deze Literaire verkenningen, die als de vruchten van de modernste inzichten inzake onderwijs in de Nederlandse letterkunde mogen worden gezien, heeft Prof. Dr. M.J.G. de Jong zeker de school, maar niet minder de oprechte minnaar der schone letteren voor lange tijd aan zich verplicht.

Jan H. Cartens, Breda