Ons Erfdeel. Jaargang 14

Gerrit Krol: De ziekte van Middleton.

Wie in de laatste druk van ‘de dikke Van Dale’ (1961) computer opzoekt - en dat doet natuurlijk iedereen na kennismaking met De ziekte van Middleton - vindt het gezochte woord niet. Dr. L. Brouwers' Het juiste woord (1965) geeft het wel: in de rubriek tellen, als slot van de reeks rekenmachines, rekenschuif, telapparaat, rekenlat, rekenliniaal, aritmometer, telbuis, rekenautomaat, computer. Dus ook hier niet het juiste woord, want iedereen uit 1970 weet dat een computer meer doet dan tellen en/of rekenen. Wát precies, weet niemand, behalve Gerrit Krol misschien, maar méér doet-ie. Als leek heb ik zo ongeveer dit idee: je stopt er gegevens in en de computer doet de rest, en met heel wat meer dingen dan met cijfers en getallen.

Een computer wordt ‘gevoed’ en als hij zijn voedsel verwerkt heeft... ja, inderdaad. De mens kan nog heel wat van de computer leren, want als eerstgenoemde zijn vertering achter of onder de rug heeft, blijft er weinig van waarde meer over. Vroeger - in de goeie ouwe tijd - bemestte hij zijn spruitjes er nog wel eens mee, maar in deze tiid van efficiency weet alleen Gods water uit de stortbak nog waar het blijft. Vergelijk dat eens even met de ontlasting van de computer! Een schat van briljante informatie komt uit zijn endeldarm te voorschijn, wanneer men hem goed heeft gevoed, en dat alles zonder enige stankoverlast. Met de computer is het ideale mensbeeld bereikt, dat Salvador Dali voor ogen had, toen hij zei: ‘Ik wou dat men kon schijten zonder enige inspanning, dat de stront er bij voorbeeld uitstroomde als een soort vloeibare honing, een echte draad van Ariadne. Een dergelijk streven naar het ideale wil uiteindelijk zelfs de geur afschaffen, zoals dat trouwens bij mij het geval is...

De computer zorgt tegenwoordig reeds reukloos voor de ideale partner, zoals blijkt uit de aktiviteiten van Operation Match - computer dating system -: stuur je gegevens en verlangens op en de computerhuwelijksmakelaar zorgt dat je... enz. Ja, velen van ons zijn te vroeg geboren!

Dat de computer een betere spijsvertering heeft dan de mens, is voor de laatste toch eigenlijk wel een verschrikkelijke afgang. Maar in plaats van daar iets aan te doén, maakt de mens zijn nederlaag steeds groter: hij verzint steeds betere computers, terwijl er aan de spijsvertering van hemzelf praktisch niets gedaan wordt. Nou ja, ze zeggen dat de ontlasting van de astronauten binnenkort in voedsel omgezet zal worden, maar niemand neemt dat au sérieux. De kinderlijke gedachte - het resultaat van onze opvoeding - dat ontlasting vies is, zal voorlopig nog wel even blijven bestaan, net zoals enkele andere vastgeroeste ideeën over viesheid en voosheid die ons vanaf onze jeugd zijn ingeprent.

Uit dergelijke ideeën kon van Gerrit Krol ‘De ziekte van Middleton’, een boekbespreking ontstaan, zoals die van idil, nr. 3877: Ironiserende collage over de vrouw. Zwervend door drie werelddelen noteert de ik-figuur zijn ervaringen en gedachten over de vrouw als sexpartner. Hij toont zich een buste-fetisjist, zoals ook enige naaktfoto's accentueren. Het relaas wordt op bizarre wijze gelardeerd met quasi-ernstige notities op o.m. natuurkundig en wiskundig terrein. Tezamen een vernuftig ballet rond het begrip porno.

Voor zulke boekbesprekers heeft Gerrit Krol op p. 142/143 de volgende tekst geschreven:

- Ken je Sanne Zijlstra?

- Dat is die meid met die dikke tieten.

Ik mag geen verkeerde gedachten over Zanne Zijlstra hebben.

Ik mag geen verkeerde gedachten over Zanne Zijlstra hebben.

Ik mag geen verkeerde gedachten over Zanne Zijlstra hebben.

Ik mag geen verkeerde gedachten over Zanne Zijlstra hebben.

Ik mag geen verkeerde gedachten over Zanne Zijlstra hebben.

Ik mag geen verkeerde gedachten over Zanne Zijlstra hebben.

Ik mag geen verkeerde gedachten over Zanne Zijlstra hebben.

Ik mag geen verkeerde gedachten over Zanne Zijlstra hebben.

Ik mag geen verkeerde gedachten over Zanne Zijlstra hebben.

Ik mag geen verkeerde gedachten over Zanne Zijlstra hebben.

Ik mag geen verkeerde gedachten over Zanne Zijlstra hebben.

Ik mag geen verkeerde gedachten over Zanne Zijlstra hebben.

Ik mag geen verkeerde gedachten over Zanne Zijlstra hebben.

Ik mag geen verkeerde gedachten over Zanne Zijlstra hebben.

Ik mag geen verkeerde gedachten over Zanne Zijlstra hebben.

[p. 115]

Ik mag geen verkeerde gedachten over Zanne Zijlstra hebben.

Ik mag geen verkeerde gedachten (enz. 1250 keer).

En daaronder, op een prachtig omlijste wandtekst, in gotische letters:

Geef mij heilige gedachten, Heer, dan slaap ik zo gerust.

Bovenstaande passage bestaat uit drie verschillende vormen: een dialoogje, een aantal strafregels en een bijbeltekst. Ze staan los van elkaar, gescheiden door een regel wit, maar ze hebben toch wel duidelijk met elkaar te maken. De lezer kan ze combineren tot een eenheid die een wereld in het klein oproept: een paar jongetjes uit de hoogste klas van een lagere school, een kristelijke lagere school, ergens in Friesland?, een boze hoofdonderwijzer die het dialoogje verneemt (heeft iemand geklikt?) en die in een vorm die niet aanstotelijk is voor de eerbaarheid, strafregels opgeeft, en vervolgens de hele situatie thuis in het gezin, waar - om met Achterberg te spreken - de godsdienst zwaar tegen de hanebalken hangt.

Een vernuftig ballet rond het begrip porno! zegt de I.D.I.L.-boekbespreker.

Hij heeft het ‘voedsel’ dat Gerrit Krol hem gaf, inderdaad verwerkt op een menselijke manier en er stinkende ontlasting van gemaakt.

In De ziekte van Middleton wordt geschreven over een zekere Pipper (een naam die in het Amerikaanse slang poep betekent), een komputerprogrammeur, die peinst over de dingen des levens, onder anderen over het verschil tussen mens en komputer: Waarin een mens zich van de computer onderscheidt, ook de moeite waard. Er zijn mensen, en meestal zijn dat degenen die een opleiding aan de universiteit gevolgd hebben en met vrucht voltooid, die alles wat zij om zich heen zien, zien als voorbeelden van de wetten en de stellingen die deel uitmaakten van die opleiding, welke doorgaans en vooral aan de universiteiten niet erg universeel is zodat je vandaag aan de dag zoveel mensen ontmoet, die, als ze gevraagd wordt hun opinie over de mens te geven zeggen: de mens is niet anders dan dit (een chemisch proces) of nauwelijks meer dan dat (een of ander dier), deze mensen hebben door hun studie geleerd hun oog en hun verstand te concentreren op die verschijnselen die een illustratie zijn van de stellingen waarin vóór hen al zoveel anderen werden onderwezen en die daarom, ook al hebben ze ze zelf niet ontdekt, een groot deel van de Waarheid uitspreken, maar in de lange lijst van vergelijkingen neemt de computer (‘de mens is een computer’) een bijzondere plaats in omdat deze vergelijking voor het eerst laat zien waarin de mens zich van elk geregeld proces onderscheidt. Net als de computer bestaat de mens behalve uit materie uit wat die materie betekent. Nu, wat die materie betekent wordt bij een computer van buitenaf bepaald en bij een mens door hemzelf. (p. 77-78).

Dit heeft - geloof ik - weinig met porno te maken, maar wél met het boek en zijn lezer. De ziekte van Middleton kan namelijk zonder meer als onze eerste computerroman beschouwd worden: de schrijver heeft de materie ervan van buitenaf bepaald voor de lezer die - als mens - met die materie mag gaan werken. De materie kan pas betekenis krijgen als er wat mee gedaan wordt en de mens bepaalt van binnenuit wát ermee wordt gedaan. De programmeur kan nóg zoveel in zijn computer stoppen: als er niet iemand is die de computer gaat regelen, blijft de materie betekenisloos. En bij een verkeerde bediening... zie Idil.

Nog een citaat:

Omdat wij, evenmin als bij een mens, zien hoe een computer er van binnen uitziet, is het belangrijkste ervan: de ingang en de uitgang. De ingang is voor het vervelende werk dat gedaan moet worden. De uitgang levert het werk dat vervelend is omdat het zolang duurt, in een oogwenk af, het is daarom niet vervelend meer. Wat de compter dus doet is dat het vervelend werk verandert in een werk dat niet vervelend is en misschien wel leuk. Als het werk leuk is gaat de tijd eraan besteed snel voorbij, hetgeen juist is, want het gebeurt door een computer. (p. 76-77).

Zoals iedereen weet, wordt de ingang gevoed door de programmeur. Deze stopt er een soort breipatronen in (het woord is van Krol!) en pas daarna kan de mens het breiwerk gaan regelen, waarna de computer het breiwerk aflevert, bij de uitgang. Het breiwerk wordt door de regelaar bepaald!

Opnieuw terug naar het boek De ziekte van Middleton, dat als de eerste computerroman beschouwd zou kunnen worden. Het ingangswerk - het werk van de programmeur: het voeden van de computer - gebeurt daarbij door de schrijver Krol, die weliswaar beseft dat hij het ‘vervelende werk’ opknapt, maar die dit tóch doet, in het besef dat de ‘uitgang’ zijn vervelende werk misschien wel in iets leuks verandert, want ‘dan gaat de tijd daaraan besteed snel voorbij’.

In tegenstelling tot Couperus' Antiek toerisme krijgen we van Krol een moderne toeristische gids die bestaat uit allerlei losse gegevens: advertenties, verhaaltjes, dialogen, vragenlijsten, opinie-onderzoekjes, essaytjes, wensen, cartoons, citaten, zinnetjes, liedjes, gedichtjes in allerlei talen, foto's van bustes tot en met maanlandschappen, sprookjes, overpeinzingen, wiskundesommetjes, waardepunten, weglatingen, naam- en woordenlijsten, dagboeknotities, projekties, stadsbeschrijvingen, tekeningen, kataloguspagina's, strafregels, wandteksten, schema's, visitekaartjes, strips, voetnoten, plattegronden, spelletjes, opdrachten, bijvoegsels, kranteartikelen, landkaartjes, formules, samenvattingen, pasfoto's, signalementen, anekdotes, enz. waarmee hij als programmeur zijn computer voedt en waarvan hij wat-er-uit-komt door de lezer laat bepalen, in de hoop dat die lezer zal inzien dat het vervelende werk reeds voor hem verricht is, in de hoop dat de lezer bij de uitgang méér vindt dan alleen maar ‘ontlasting’, viezigheid; in de hoop dat de lezer het vervelende werk misschien wel in iets leuks verandert, want dan is het niet vervelend meer!

Let er eens op hoe ‘vervelend’ het stukje is over Waarin de mens zich van de computer onderscheidt, enkele alinea's terug. Na de ironische konstatering dat dit onderscheid de moeite waard is, komt de auteur met een zin van welgeteld 181 woorden, een zin die zo ingewikkeld in elkaar zit, dat je hem verschillende malen moet overlezen, voordat je hem overziet. Maar op hetzelfde moment zie je dan ook hoe geraffineerd Krol hier ‘vorm en inhoud’ tot één maakt: in deze bla-bla-zin tekent hij de bla-bla-mens die op een universitair-geschoolde manier zijn gedachten uiteenzet, gedachten die in enkele woorden gevat kunnen worden, zoals Krol in de volgende (korte) zinnetjes laat zien. Een nieuw bewijs voor de stelling dat de programmeur niets voor niets in zijn computer stopt. De bla-bla is even funktioneel als de andere items, breipatronen. Na een korte studietijd weet de ‘regelaar’ hoe de breipatronen zodanig gericht moeten worden, dat ze tot scherpe patronen worden: geen losse flodders maar dodelijke treffers.

‘Schrijven of schieten?’ vraagt Fernand Auwera in zijn gelijknamige bundel interviews. Krol doet beide. Als de voorgaande passages daar-

[p. 116]

voor nog geen voldoende bewijs opleverden, is het misschien wel aardig eens een stukje te nemen uit de beschrijving van het kontakt tussen Pipper en zijn ‘zwarte keukenhulpje’ Maria, een kontakt dat strandt op ‘the root of all evil’:

‘Omdat wij bijna niet met elkaar spraken, omdat we als we met elkaar spraken elkaar steeds niet begrepen en omdat we elkaar toch onze sympathie wilden tonen, lachten en giechelden wij veel. We waren speelgoed voor elkaar, draaiden elkaars armen af, maakten elkaar stuk (...).

Jongens en meisjes.
Een jongen of een meisje.
Zij is in de kamer of in de keuken.
Zij kan in de kamer zijn en in de keuken.
Als zij niet in de kamer is en niet
in de keuken, dan is ze in de slaapkamer.
Als zij in de kamer is of in de keuken, dan zal ik haar roepen.
Als zij niet slaapt en niet in het bad zit, zal ik haar roepen.

Van haar Spaans intussen kreeg ik geen hoogte, dat was geen Spaans, ik denk dat het Portugees was, zodat ik met mijn ijverig studeren bij haar niet zoveel verder kwam. We bleven wijzen, lachen, met de handen fladderen als doofstommen en toen begon dan dat gezeur over geld. Plata. Nooit had ze genoeg plata. Enz.’ (p 81).

Iedereen ziet direkt dat het schuingedrukte gedeelte er maar een beetje vreemd tussen staat. En toch hoort het erbij, dat is duidelijk. (Anders had Krol het beslist niet, juist daar, op die plaats gezet.) Ook hier wordt weer iets van de ‘regelaar’ van de computer verwacht: de verwerking van het schuingedrukte deel in kombinatie met de rest. Hij moet een poging doen te achterhalen waarom de programmeur deze vervelende zinnetjes tussen het lekker lopende verhaaltje schoof. Denk er zelf eens over na, voordat u de oplossing leest... (Leg uw hand even op het vervolg, of uw zakdoek.)

Juist, we zijn het eens. Het schuingedrukte gedeelte is niets anders dan een letterlijke passage uit een leerboekje Nederlands-Spaans:

Chicos y chicas.
Un chico o una chica.
Ella está en la habitación o en la cocina. Enz.

Spaans voor beginners, waar die beginners niets maar dan ook niets mee kunnen doen zodra ze in de praktijk des levens belanden, in de praktijk van de kunst van het vrijen.

Dit breipatroon is een schot in de roos als kritiek op de samenstellers van dergelijke taalmetoden, samenstellers die achter hun duffe bureau blijven zitten zonder te beseffen dat er ook andere verschillen tussen jongens en meisjes zijn dan het verschil van een lidwoord of een klinker. Zodra de taal van het vrijen begint, vervalt de waarde van de taalmetode, iets wat iedereen die wel eens buiten de grenzen van zijn vaderland op vrijersvoeten geweest is, zal beamen.

Er zijn een heleboel woorden nodig om deze kritiek te spuien, maar Gerrit Krol stopt alleen maar een stukje van het leerboekje in de computer en noemt het dan een breipatroon!

Een vernuftig ballet rond het begrip porno. Telkens opnieuw word ik woedend als ik aan deze konkluzie denk. Lees dit eens:

‘De Ilanos’, zei ik tegen Maria, ‘dit zijn de llanos’.

Ze zat in de auto, de deur open, de voeten op de weg, en waaide met een zakdoekje en ze lachte omdat ze zag dat ik gelukkig was, ik, de nieuwe Alexander von Humboldt.

Een ogenblikje later zaten we naast elkaar langs de kant van de weg en pelden een sinaasappel. We staken elkaar de partjes in onze uitgedroogde monden en ik zei dat het waarschijnlijk de eerste keer was dat een Hollander en een meisje als zij hier samen op de llanos zaten, maar ze zei dat ze zich dat niet kon voorstellen.

Ik kan wel aan het citeren blijven, want dit is een boek dat gelezen moet worden, een boek waarvan de bespreking zich hoogstens mag beperken tot het leggen van enkele verbindingen als voorbeeld van hoe het gelezen kan worden. Ieder stukje is een item, ik zei het reeds, maar ik kan het niet genoeg herhalen. Een paarhonderd items vormen de vulling van deze computerroman. Verschillende items zijn onbegrijpelijk voor iedere lezer, maar de programmeur heeft ze erin gestopt, beslist niet zonder bedoelingen. Met wat er overblijft aan begrijpbare ‘breipatronen’ kan de lezer echter reeds zoveel doen, dat dat alleen reeds een boek oplevert. Met ‘De ziekte van Middleton’ maakt iedere lezer zijn eigen boek!

Ik besluit deze bespreking met Gerrit Krol zelf als ‘regelaar’ van een ‘programma’ te laten zien, als bewijs van de stelling dat iedere lezer een tekst op zijn eigen manier verwerkt. (Nogmaals: niet ik, maar Gerrit Krol bewijst dat.) Hij heeft daartoe een deel van een folder van de luchtvaartmaatschappij PANAM in het boek laten afdrukken (p. 85):

Blz. 85 uit het boek.

Deze folder is ongetwijfeld gemaakt om potentiële vrachtvervoerders op de mogelijkheden van PANAM te wijzen. De ‘programmeur’ die deze tekst samenstelde, heeft aan niets anders gedacht. Maar wat doet de ‘regelaar’, de lezer Gerrit Krol, ermee? Hij gebruikt de tekst alleen ter toetsing van zijn aardrijkskundige kennis, die blijkbaar niet voldoende is om alle genoemde ‘markets’ te lokaliseren. Waar ligt Tampa? Waar ligt Entebbe?

Zelfs de keurig aangehouden alfabetische volgorde van de plaatsnamen wordt door de ‘regelaar’ anders verwerkt: eerst Tampa, dan pas Entebbe.

(Iemand aan wie ik deze tekst voorlegde, zei trots: ‘Ik weet waar Entebbe ligt!’ en anderen merkten op, dat ze Kinshasa en Pago Pago niet wisten te plaatsen.)

Kortom, Krol vat op deze pagina eigenlijk de gehele relatie ‘programmeur-regelaar’, schrijver-lezer, samen.

En met die relatie op de achtergrond wordt nogmaals onderstreept dat de lezer in deze computerroman alle gelegenheid krijgt om zijn eigen verwerking toe te passen. De ‘programmeur’ heeft het zijne gedaan: het vervelende werk opgeknapt. Er staat een gevulde computer vóór ons.

Het is de moeite waard ermee te gaan werken.

Aldert Walrecht