Ons Erfdeel. Jaargang 14

Daniël Robberechts: dokument of kreatie.

Daniël Robberechts (geboren in 1937) vormt voor mij echt het meest interessante ‘geval’ onder onze jonge schrijvers. In zijn werk spitst zich a.h.w. de hele aktuele problematische positie van het verhalende schrijven toe. Hijzelf heeft zich in zijn tot dusver gepubliceerde werk zo obstinaat, ascetisch en lucied ingegraven in deze problematiek van het (verhalen) schrijven, dat men zich kan afvragen of hij de ekstreem gedachte premissen van zijn literatuurteorie in de toekomst nog zal kunnen aanwenden als basis voor een leefbaar schrijverschap. Misschien is hij nu na die intellektuele, psychische en etische worsteling met de premissen van zijn eigen schrijven en met die van het schrijven als zodanig in zoverre in het reine gekomen, dat het échte schrijven zoals hij het droomt, kan ontluiken? Of is hij, zoals zovelen van zijn met de ware mikroob gezegende tijdgenoten, ook aan het evolueren naar een poëtiek van het zwijgen? Ik formuleer het probleem hier zo scherp in ekstreme alternatieven, omdat, naar ik meen, het werk van Robberechts zelf ons ertoe verplicht, de bestaansreden van het schrijven zo radikaal mogelijk (tot in de wortel) te overdenken en te beleven.

1968 was het jaar van de doorbraak van deze jongeman die al in 1963 voor niet in boekvorm verschenen werk verrassend de Arkprijs van het Vrije Woord ontving, maar z'n onpubliceerbare manuskripten een paar keer teruggezonden kreeg. In 1968 verscheen een psychologische roman De labiele stilte, die de kiemen van het latere werk bevat, maar nu al scherp afsteekt tegen de boeken die in 1969 en 1970 zouden verschijnen. Tegen het personage (eveneens 1968) fungeert als scharnierboek tussen het psychorealistische verhalen over personages en het radikaal herdachte schrijven zoals Robberechts het nu beoefent in een faze die, zoals ik al suggereerde, evengoed een start als een eindpunt zou kunnen zijn. Met Tegen het personage verbrandde de schrijver de schepen achter zich, de zijne en die van anderen die met al of niet voorgewende pretenties van een god-devader-uitvinder papieren personages leugenachtig plegen te bekleden met de geloofwaardigheid, de eksistentiële densiteit en de waarschijnlijkheid van reële mensen. De bundel bevatte reeds projekten van autonome taalkreaties (b.v. Projecties van een vinkup en Een verkenning van Christiane H.), waarin het schrijven over een buiten het schrijvers-ik bestaande iets of iemand radikaal problematisch gesteld werd. Daar ligt een weg naar een autonoom schrijven open, d.w.z. naar een kreatief, wezenlijk ludisch taalgebruik onder het motto ‘dit is schrijfbaar’. Wat schrijfbaar is, is op papier alvast bestaanbaar en denkbaar, daarom nog niet direkt geloofwaardig als afbeelding van ekstralinguïstische realiteiten, die - aldus de premissen van Daniël Robberechts - alleen (en altijd) onbetrouwbaar op papier gezet kunnen worden, wat een schaamteloze vervalsing van de werkelijkheid en een onverantwoorde misleiding van de argeloze lezer met zich brengt.

Een alternatief is het luciede dubbelschrijven in de trant van de nouveau roman, nl. een voortdurende kontrole of tegen-ekspertise van het schrijvende bewustzijn dat het geschrevene weer diskutabel stelt, korrigeert of zelfs uitvlakt als vrijblijvende ‘verkenning’ van het onkenbare en onschrijfbare. Een andere mogelijke rechtvaardiging van het schrijven is de ascetische beperking van het schrijven tot een verkenning van het eigen ik. De aloude schrijversbezigheid, nl. zichzelf al of niet per prokuratie, ‘uit te mieren’, wordt hier tot in de verste konsekwenties doorgedacht: de geloofwaardigheid van het schrijven berust uitsluitend op de kenbaarheid en schrijfbaarheid van een ik. Ofwel (derde mogelijkheid) gaat het losgehaakte schrijven autonoom zijn gang in vrije linguïstische projekties die niets meer pretenderen tenzij taaldingen te zijn. Over al die mogelijkheden hangt één groot waarschuwingsteken: het is de schrijver verboden de naïeve lezer te bedriegen door hem leugenachtig een illusie van de werkelijkheid voor te spiegelen, terwijl uit de aard der zaak elk schrijven benadering, verkenning, onderzoek, halve waarheid blijft en zich ook als zodanig tegenover de lezer manifesteren moet.

Met Robberechts' zeer intrigerende boek De grote schaamlippen. Een dynamische zelfbeschrijving (1969), nu, zitten we volop in deze problematiek. Het is goed, even te herinneren aan de psychologische achtergrond van Robberechts' geval. Hij heeft het vaak over zijn ‘neurose’, nl. een soort onbeholpenheid t.o.v. het leven volgens de patronen die onze burgermaatschappij als de normale beschouwt. De mens Robberechts is een apartlopende vreemdeling die de ‘gestichten’ waar bruikbare leden van onze maatschappij klaargestoomd en gediplomeerd worden, ontvluchtte, deels uit vrije wil, deels uit onmacht en onvermogen tot integratie. Zijn ‘schaamte’ houdt zeker op het biografisch-psychologisch vlak verband met dat onvermogen. Hij sublimeert dit neurotische falen in zijn axioma van de volmaaktheid. Tegen het slordige leven van de pragmatisten die zo aardig slagen voor eksamens en voor normen, stelt hij zijn ideaal van de perfektie zonder pardon. Deze drang naar volmaaktheid is zijn ‘trauma’, tegelijk vrucht en bezegeling van zijn neurose. De schaamte voor het leven kan hij, de volmaaktheidsmaniak, alleen sublimeren in de vlekkeloze ascese van het schrijven. De schrijver Robberechts is uit de schaamte van de man Robberechts geboren. Zijn boek De grote schaamlippen bevat in de vorm van een zelfbeschrijving de belijdenis van die schaamte. Het boek spreekt de grote schaamte in een tekst die terapeutisch fungeert als bekentenis van, maar ook als overwinning op

[p. 110]

het beschamende falen. Alleen in de tekst is het heil gelegen.

Hét probleem van Robberechts, nl. de spanning leven-schrijven, ligt dan ook voor de hand. Het schrijversleven wordt noodzaak en rechtvaardiging van het leven zonder meer. Schrijven komt voort uit een vijandigheid tegenover het grijze, pijnigende leven. Er wordt geschreven voor een beter leven. Schrijven is een uitdaging aan het vernederende pragmatisme van alle gearriveerden en arrivisten. Wie gelooft in de woorden (en wiens geloof is wat dat betreft hechter en sakraler dan dat van Daniël Robberechts?), sticht een wereld van woorden als oord des heils en als beveiliging tegen de grauwe, beschamende en vernederende warboel van het leven. De bestaansreden van het leven gaat in het schrijven op. Beide worden voor het schrijvers-ik Robberechts geidentificeerd. Maar deze identifikatie, die een fundamentele optie zowel voor de schrijver als voor de mens Robberechts impliceert, verloopt niet zonder spanningen. Het hele boek door krijgen wij informatie over het pragmatische leven van het jonge gezin Robberechts in het nog in te richten huis te Everbeek. Helemaal Robberechts is wel de omstandigheid dat dit pragmatische leven, dat geredelijk al marginaal t.o.v. het schrijversleven zou kunnen worden voorgesteld, intrinsiek en voor het volle pond deel uitmaakt van de materie van De grote schaamlippen. Indien deze pragmatische pool zou wegvallen, zou het ‘geval’ Robberechts zijn betekenis verliezen en zou er van de intrigerende spanning tussen leven en schrijven, waarop het boek De grote schaamlippen berust, geen sprake kunnen zijn. Alle realia uit de eksistentie van de persoon Robberechts komen in de onvoltooibare spiraal van zijn dynamische zelfbeschrijving terecht: zowel de vrouw Cee en het kind Cateau als de schoonmoeder, de rekening van de loodgieter, de eerste zwaluw, defekten aan de 2PK, de weigering van een manuskript, het bezoek van vrienden, de Mercedes van Bernard Kemp, enzovoort. Er zijn aan de ene kant de ‘bezigheden’ (het leven), aan de andere kant het schrijven. Enerzijds de inkoherentie, het chaotische en de schaamte, anderzijds de schrijver met de grote schaamlippen. Kan het en mag het zijn dat de enige rechtvaardige bezigheid van een schrijver precies en uitsluitend het schrijven is? Voor Robberechts moét het. Zijn beroep is: schrijver, hoezeer dit moge indruisen tegen de regels van de nog-niet-ludische samenleving. Wat doet de huidige maatschappij met een ‘grafomaan’ als Robberechts? En hoe rooit Cee het met hem? En hoe gedraagt de schrijver van De grote schaamlippen zich tegenover de stukadoor van het dorp? Hij rechtvaardigt zichzelf alleen op grond van zijn roeping tot het nietpragmatische, nutteloze, marginale schrijverschap. Daarmee kun je geen waterleiding herstellen, maar daar moet je mee leven als je Daniël Robberechts bent. Dynamisch zichzelf beschrijven, dat is de inkoherentie en de chaos bezweren tot struktuur: ‘En misschien ben ik er wel degelijk in geslaagd simultaan een konstruktie te geven aan mijn leven en aan dit werk, en op zo'n manier dat men niet kan uitmaken of die konstruktie door het leven aan het werk, of door het werk aan het leven is verleend’ (De grote schaamlippen, blz. 196). Het leven als te

Daniël Robberechts (foto De Standaard).

schrijven tekst: dat lijkt mij de motorische kracht die de spiraal van de dynamische zelfbeschrijving aandrijft.

De verhouding leven-schrijven brengt voor Robberechts de eis van het kompromitterende schrijven met zich mee. Dat de schrijver zich kompromitteren moet, vloeit voort uit een ander axioma uit de literatuurteorie van de schrijver: de volstrekte eerlijkheid. Robberechts heeft geweigerd verhaaltjes of personages te verzinnen. Het enige personage waarover hij nog iets zinnigs kan en durft te schrijven, is hijzelf. De grafomaan paalde zijn eigen ik als materie voor zijn schrijven af. Omdat hij die taak met radikale autenticiteit, zonder oogkleppen, taboes of kompromissen, aanpakt, schenkt hij zich ten voeten uit aan het papier en aan de lezer. Hét taboe dat binnen de vereisten van het kompromitterende schrijven overstag gaat, is dat van de seksuele gedraging. In die kontekst situeer ik de inlassing van het relaas over Kene W. en het verhaal over zijn genezing van de seksuele schaamte (blz. 142-169). Het mytiserende hij-verhaal (blz. 72-109) en het verhaal over de Oude, de Jongeling en de Vreemdeling (blz. 121-134) zijn meer zijdelingse en verhulde, hoewel even betekenisvolle fragmenten van de kompromitterende zelfbelijdenis. Ook hier wordt een schaamte beleden (zoals de titel van het boek suggereert), een schaamte die deel uitmaakt van het beschamende en vernederende ekisteren als zodanig, waartegen de schrijver de perfektie van zijn tekst defensief opstelt.

Ik wil even terugkeren naar die eis van kompromisloze eerlijkheid waarop het kompromitterende schrijven steunt. Daniël Robberechts' boek lijkt in dit opzicht een eksorcistisch ritueel. De duivel die hij bezweert, heet: de leugen, het schone bedrog van de literatuur. Daarmee wordt de ‘verzinnende’, fingerende literatuur bedoeld, die niet toe komt aan de autenticiteit van de tekst of de schriftuur. Hij ontmaskert de manieren waarop een geschrift de werkelijkheid kan vervalsen (blz. 52-54). Hij wil er angstvallig voor waken dat de argeloze lezer zich via een geschrift een vals beeld van het werkelijke leven zou vormen. Hij verkettert de schrijver die over een clochard schrijft en geen benul kan hebben van wat in zo'n man omgaat, omdat hijzelf geen clochard is; Ernest Claes fantaseert ‘schaamteloos en gewetenloos’ over een fluwijn, om de eenvoudige reden dat hijzelf nooit fluwijn geweest is (blz. 177)... Welnu, dit soort van eksorcisme vind ik gewoon naast de kwestie. Een tekst over Floere, het fluwijn, artistiek waarmaken is voor mij precies van dezelfde orde (even moeilijk of gemakkelijk, even geloofwaardig of onwaarschijnlijk, enz. enz.) als een tekst van Daniël Robberechts over het lichaam van Daniël Robberechts in augustus 1966 (blz. 183-189) of over een weg van het dorp Everbeek (blz. 192-215) schriftuurlijk laten overkomen. Ik zie niet in waarom de laatste twee, die deel uitmaken van het dynamische kompromitterende schrijfprojekt, niet evenzeer gelogen zouden zijn (in de vulgaire pragmatische zin dan) als de eerste. Maar dat doet voor mij niet ter zake. Gesteld dat er andere dan argeloze lezers zouden zijn (of dat die er altans gaan komen, wat Daniël Robberechts ook wel verwacht), dan storen die zich toch niet aan de m.i. simplistische epistemologische of psychologische waarheidseis die Daniël Robberechts vanuit zijn puriteinse egelstelling

[p. 111]

poneert. Autenticiteit, jazeker, maar niet die van de pragmatische, filosofische of wetenschappelijke eksaktheid die Daniël Robberechts zelf toch wel niet aan zijn geschrift, hoe perfekt ook, zal toekennen?

Deze twijfel aan het schrijven, speciaal aan de efficiëntie ervan voor een ander dan de schrijver zelf, doordesemt overigens dit boek. Robberechts onderscheidt twee fundamentele vormen van schrijven: het dokument en de vrije kreatie. Het eerste type leidt naar de zelfbeschrijving van het autobiografische ik, m.i. nog altijd een variante van het transmissieve schrijven, hoezeer dat bij Daniël Robberechts dynamisch wordt versoepeld en verruimd. Het tweede type leidt naar ‘schriftmatige’ teksten, waarvoor de waarheidseis zoals Daniël Robberechts hem ascetisch-puriteins poneert, ten enenmale vervalt. De grote schaamlippen illustreert Robberechts' ‘verlangen naar het document’ (blz. 176). Het boek is dokument, radikaal autentiek en kompromitterend zoals de premissen het vereisen. Maar ik voel de schrijver weifelen en aarzelen, het hele boek door, alsof hij zich klaarmaakte voor een sprong die hij voorlopig niet waagt. De sprong in de vrije schriftmatige, schriftuurlijke kreatie. Aan dit dokument dat zich bevindt tussen dagboek en boek, kan zoals de schrijver zegt geen einde komen (blz. 195). Deze spiraal kan zich blijven keren en wenden zover het papier strekt. Maar misschien is dit boek toch einde én startpunt voor een dynamisch, ludisch schrijven, waartoe Daniël Robberechts wellicht nu, nadat hij zichzelf dynamisch aftastte en van kruin tot zool betuttelde, in staat kan zijn?

Er rest nu nog de lezer. Dit boek is een uitnodiging tot de lezer opdat deze zich zou ‘vergelijken met mij’ (blz. 7). Deze tekst is ‘een brief aan medemensen’ (blz. 138), een ‘beweging naar de anderen’ (blz. 172). De lezer is ‘de rechtvaardiger van mijn leven’ (blz. 195). Dit moet niet in de pragmatische kommerciële zin van het woord worden verstaan (al wens ik van harte dat dit waar kan zijn). De schrijver wenst en hoopt dat de lezer zich via deze zelfbeschrijving een mens te vriend zou maken en door deze radikale autenticiteit van een ander, zonder kompromissen voor zichzelf zou leren staan (en bestaan). Eén van de aandoenlijkste aspekten van dit boek bestaat erin, dat de schrijver buiten de konventionele verstaanbaarheid om, a.h.w. om een lezer smeekt. Hij boodschapt zelfs met een ontroerend profetisme. Hij schrijft over zijn beschaamde, onhandige ‘nederigheid’, over zijn behoefte aan liefde, over ‘de onvrijwillige eucharistie van de liefde’ (blz. 175). Wat ouders en gestichten hem bijbrachten over God, de deugd en de zonde, heeft hij grotendeels overboord gegooid, maar het gebod van de liefde bleef. Niet als bij Vinkenoog die te patetisch boodschapt, maar nederig als het mosterdzaad, werkzaam als de stervende korrel in de aarde. Liefde is opengaan en openstaan, zo wordt gezegd, en wat Daniël Robberechts daarover schrijft, komt het eerste gebod van de kristen zeer nabij (blz. 175, 179, 181). Zo bevat dit boek ook de ontbolsteringsgeschiedenis van een persoon die uit zijn van de wereld afgewende neurotische eenzelvigheid opstijgt om in liefde open te staan voor de andere. Hij wil tot op de bodem van de eenvoud en nederigheid gaan om vandaar iets te kreëren dat die bodem niet verloochent (blz. 182). Misschien is de tekst De grote schaamlippen ook in dat opzicht een eind en een begin? Komt nu wellicht de tijd van het ‘naar buiten treden’, van het ‘opengaan’? Ik wens het welgemeend toe aan Daniël Robberechts, de beminnelijke hypochonder.

Marcel Janssens