Ons Erfdeel. Jaargang 14

Ida G.M. Gerhardt.

Misschien verheldert een vergelijking van twee soorten ernst iets. In nummer 158 van Tirade (juni 1970) staat de volgende tekst (laat ik dat neutrale woord maar even gebruiken) van T. van Deel. De titel ervan is ‘Versje’:

Maak er dan een versje van,
zei je vroeger vaak, en dat
wilde nog wel eens helpen
Maar nu ook al niet meer.

In de jongste, dit voorjaar verschenen bundel van Ida Gerhardt, De ravenveer, staat op bladzijde 36 een tekst met de titel ‘Het vers’. Hij luidt zo:

Langs de nachthemel komen
de zomen van de morgen,
Het slaapt nog, bij mij geborgen;
het slaapt nog - ongenomen.

Aantonen dat het ene gedichtje beter is dan het andere is ondoenlijk; van Rudy Kousbroek is de uitspraak dat het onmogelijk is te bewijzen dat een vers van Shakespeare beter is dan een van Ad den Besten. En dat is waar, hoewel wellicht alleen een blind paard de voorkeur zal geven aan een gedicht van de laatste. In de kunst wordt kwaliteit tenslotte toegekend door de communis opinio, zij het dan al eeuwen door de opinio van een selekte communitas. Maar niemand vraagt om de bewijspapieren. Iedereen mag ze vervelend vinden, maar literaire gesprekken zijn in deze zeer relevant: geen partner gaat iets zitten analyseren of aantonen; de diskussie komt neer op het uitspreken van voorkeuren door de ene partij. En dat wekt dan bij de andere gelukkige herinneringen en ook hij noemt iets hem dierbaars en brengt zo zijn gesprekspartner in al of niet uitbundige verrukking. Zonder het zich bewust te zijn, zitten ze de communis opinio af te spiegelen. Voor een buitenstaander is het geheel een even ridikule onderneming als een gesprek over wijnen (waarbij het noemen van namen en jaren al voldoende is) voor een geheelonthouder of een notoire dronkaard.

Uiteraard wordt de betekenis van de titel ‘Het vers’ bepaald door het gedicht dat eronder staat en de verzen die om dat gedicht heen in de bundel staan; bij een titel als ‘Versje’ hoef je de eronder staande regels niet te lezen om de betekenis te weten te komen; je hoeft alleen maar te kijken: zo'n titel met daaronder iets dat op het oog een duidelijke versvorm heeft, is voor het verstaan van die titel voldoende. Bij het vers van Ida Gerhardt blijkt de titel een duidelijke verwijzing naar een bepaald plan, waarop het ge-

[p. 108]

dicht een verheven aangelegenheid is, maar ook naar die bepaalde opvatting van literatuur waarin het gedicht een verheven zelfstandige aangelegenheid is, waarover slechts met eerbied, ook door de dichters zelf, gesproken kan worden. Uiteraard gaat het hier niet om een welomschreven gedicht, maar om het gedicht in het algemeen, waarvan elk vers een konkretisering is. Men kan zeggen dat het hier een traditionele opvatting betreft en die traditionaliteit wordt nog eens geaksentueerd door het vers, dat in het beeld van het nog slapende ongeboren gedicht duidelijk bij een haast tot konventie geworden traditie aansluit. De taal zelf van het gedichtje verraadt in het woordgebruik de opvatting van het zo verheven gedicht, dat mede een voortbrengsel is van heilige

Ida G.M. Gerhardt.

ernst, waarmee ook door de dichter niet valt te spotten. Op straffe van uitstoting uit het rijk, zou je bijna zeggen.

Een titel als ‘Versje’ boven iets dat duidelijk een gedicht is, is een uiting van anti-literatuur, zoals taal en toon van het gedichtje eronder, dat ook zijn. Maar anti-literatuur die toch wel graag literatuur wil zijn en waarin het niet minder ernstig toegaat dan in het gedicht van Ida Gerhardt, al wordt er geschreven op een wijze die met de ernst schijnt te spotten. Maar die schijn kan slechts opgehouden worden zolang er naast de ‘versjes’ nog ‘verzen’ worden geschreven en de literatuur in haar totaliteit nog niet op de keien is gezet. (Overigens, de schijn kan zich nu al nauwelijks meer handhaven, niet alleen door het verdwijnen van de hoge ernst, maar doordat zovelen zo intens in schijn dagelijks zitten te doen, dat het alle dagen zondag wordt: de luchtige vorm is zo langzamerhand al de ernstigste en ook meest verliteratuurde geworden).

De hoge ernst van waaruit Ida Gerhardt schrijft, is er een die isolerend werkt voor gedicht en dichter. Gemeenzaamheid is beide vreemd; de dichter is zich zijn roeping bewust en zijn inspanning is erop gericht het vers aan hoogheid en ernst van die roeping te laten beantwoorden. Het resultaat is wat je misschien het best kunt noemen een strenge, voorname poëzie, en, in het geval van De ravenveer en de in 1966 verschenen bundel De slechtvalk, poëzie getuigend van een zeer groot technisch kunnen, naar de vorm van een traditionaliteit als in Nederland haast niet meer geschreven wordt. Maar ook naar de geest is deze poëzie van een opvallende traditionaliteit. Ida Gerhardt is een zeer Hollandse (en dat woord wordt hier opzettelijk gebruikt) dichteres: beschrijvingen van het Hollands landschap en van Hollandse situaties zijn in haar gedichten talrijk. Maar die beschrijvingen zijn veel meer dan impressionistisch: de dingen worden beschreven, opgeroepen in een tekenwaarde. En dat kan alleen gebeuren door een dichter met een samenhangend, gesloten wereldbeeld (vgl. Roland Holst en in een aantal verzen Achterberg) en een daaraan beantwoordende gesloten poëzie. Een der eenvoudigse maar ook bijzonderste voorbeelden van die duidende beschrijvingskunst geeft het gedicht ‘Moerdijk’:

Aalschovers braken door de wolken heen,
En vliegend vormden zij een sterrebeeld,
Cassiopeia. Het bleef onverdeeld
tesamen, tot het boven Dordt verdween.

Hollandser kan het nauwelijks van plaats en voorval, maar de zonder symbolische overladenheid geschiedende duiding geeft aan het beschreven voorval zijn werkelijke kracht. Juist het zo natuurlijk samengaan van gebeuren en duiding van het gebeuren binnen het gedicht - de zaken zijn als het ware in één oogopslag gezien én ‘gezien’ - maakt dit gedicht zo sterk.

Anders geaard is het vers ‘Julinacht’, dat ik tot de beste van de bundel reken. Waarom vind ik dit zo goed, heb ik me af zitten vragen. Er wordt in de enkele regels een grote spanning - vervulling, vol - wording, verandering en tenslotte ontlediging opgeroepen:

De dag was nog bevracht
met geuren. Onverwacht
de omslag van het weer.
Jaarkentering en keer.
Orion dooft zijn pracht.
Langzaam valt in de nacht
de statige regen neer.

De zwakheid van de vierde regel daargelaten, - het vers zit ongewoon knap in elkaar. De spanning loopt op van ‘dag’ naar ‘nacht’ om zich in de slotregel tenslotte te ontladen, letterlijk en figuurlijk. De strakke struktuur, de uiterst sobere taal, de rigoureuze beperking tot hoofdzaken en afwezigheid van elk niet ter zake doend of afleidend detail, zijn er wellicht de oorzaak van dat binnen dit kleine vers een heel natuurgebeuren plaats heeft, wordt tegenwoordig gesteld in zijn zelfwerkzaamheid, niet wordt beschreven vanuit een partikuliere, het gebeuren tot een anekdotisch voorval verlagende impressie.

Waar het natuurlijk samengaan van beschrijving en duiding niet lukt, is niet alleen een mislukt gedicht het gevolg, maar blijkt de kwetsbaarheid van heel deze soort poëzie. En die kwetsbaarheid is gevolg van het - bij alle respekt - anachronistisch karakter van deze poëzie, die uit de tijd is, maar door haar grote kwaliteiten nog net onze tijd haalt. Je moet het genoemde blinde paard zijn om niet het uitzonderlijk niveau van een vers als ‘Keltisch grafschrift’ te zien. Het staat in de bundel De slechtvalk die met de in 1961 verschenen bundel De hovenier en De ravenveer een trio vormt van ongewoon hoog liggende poëzie.

Die voor zichzelf niets vroeg,
wier liefde bij mij was,
rust in het hoge gras.
Ik gaf haar pijn genoeg.
Wier liefde bij mij was,
die ik van huis verjoeg,
zij die mijn kinderen droeg
rust in het hoge gras.

De nu vijfenzestigjarige Ida Gerhardt werkt samen met Marie H. van der Zeyde al enkele jaren aan een psalmenvertaling. Zij studeerde er speciaal Hebreeuws voor. Zestien psalmen werden tot nu toe gepubliceerd, in het novembernummer 1967 van Maatstaf en in het januarinummer 1969 van hetzelfde tijdschrift. Over de opzet van de vertalingen hebben de twee zelf gezegd: ‘Wij trachten de oorspronkelijke tekst weer te geven naar zijn betekenis, zijn innerlijke beweging en vooral ook: naar zijn poëtisch gehalte. Wij zijn er tevens op gericht ‘zoveel mogelijk van de grondbetekenis van het he-

[p. 109]

breeuwse woord uit te gaan’. Wie schools wil en de delen isoleert van het geheel, kan zijn zout kwijt: de woordvolgorde is soms onnederlands, het woordgebruik nu en dan eigenzinnig, maar bij lezing van het geheel van elke psalm valt op, hoe die ongewoonheden de vertalingen tot een zeer eigen poëzie maken. En wie zich door die poëtische kracht laat mee nemen, vallen die opvallende dingen aanvankelijk zelfs niet op. En vaak heeft wat tegen de gladheid van het schoolse taalgebruik ingaat, een bijzonder plastisch effekt. Ter illustratie de eerste vier verzen van psalm 122:

Hoe verblijd was ik toen zij mij zeiden:
‘wij gaan op naar het huis van de Heer’.
Zo staan dan nu onze voeten
in uw poorten, Jeruzalem,
Jeruzalem, gij, gebouwd als een stad
tot hechte eenheid gevoegd
Het is daarheen dat opgaan de stammen,
de stammen van hem, van Jahweh:
voorschrift voor Israël dit -
dat zij loven de naam van de Heer.

Wie zich, tenslotte, van de kwaliteiten van Ida Gerhardt als vertaalster wil overtuigen, leze haar Het boerenbedrijf, vertaling van Vergilius' Georgica. Vorig jaar werd dat meesterwerk van Nederlandse poëzie (anders kan men die vertaling moeilijk betitelen) herdrukt.

Kees Fens

Ida Gerhardt, De ravenveer, Athenaeum- - Polak en Van Gennep, Amsterdam.