Ons Erfdeel. Jaargang 14

[p. 105]

kulturele kroniek
literatuur

Roger van de Velde: raadsel en geval.

Pas met de publikatie in 1969 van zijn autobiografische Recht op antwoord heeft de aandacht van een ruimer lezerspubliek zich gericht op het belangwekkende oeuvre, de markante persoonlijkheid en... de onmenselijke situatie van Roger van de Velde. Wars van alle sensatiezucht, die de nagenoeg eksklusieve reden was voor het opmerkelijke sukses van dit werk, zocht Roger van de Velde, zoals hij in de aanvang van zijn werk, zelf opmerkt ‘vooral voor mijzelf, een verantwoording voor de redenen die mij zonder geestdrift en met een moeizaam overwonnen pudeur aanzetten tot het plegen van een schriftuur die geen literaire ambities heeft, waarmee ik mij het misprijzen van sommige weldenkende lieden alsmede het odium van enkele invloedrijke mandarijnen op de hals kan halen, en waarin ik uiteindelijk met al mijn littekens geschonden zal te voorschijn treden’. Deze moedige, eerlijke en door ironie voortdurend zichzelf relativerende zelfanalyse wijst nadrukkelijk alle artistieke pretenties af, maar men komt onder de indruk van de ongemene vlotheid en stijlvaardigheid waarmee Van de Velde, na zijn fijnzinnige verhalenbundels, dit relaas van zijn ervaringen met gerecht en gevangenisoverheid heeft samengesteld. Het is dan ook helemaal niet te verwonderen dat Van de Velde naderhand (in De Standaard, 9 jan. 1970) een eerlijke, literaire kritiek voor zijn werk opeiste.

Een bondige samenvatting van zijn situatie en van de gebeurtenissen die tot deze biezondere toestand leidden, levert Roger van de Velde zelf: ‘Ik ben in de gevangenis verzeild “wegens het illegaal verwerven en het medisch niet verantwoord gebruik van verdovende middelen.” In het Huis van Bewaring hebben psychiaters op een zeer curieuze manier uitgekiend dat ik “erge geestesstoornissen” vertoonde op het ogenblik van de feiten en derhalve rijp was om geïnterneerd te worden in een van die getraliede reservaten, die men eufemistisch “bijzondere instellingen” pleegt te noemen en die hun bijzonder karakter vooral ontlenen aan het feit dat zij penitentiaire gekkenhuizen zijn.’ De ironie en het cynisme van het ‘verzeild geraken’ in een gevangenis en de woordspeling op het ‘biezondere’ karakter van de instellingen tonen meteen de distantie aan waarmee Van de Velde zijn situatie klinisch nauwkeurig analyzeert, zonder dat het objektieve karakter van het feitenmateriaal wordt aangetast.

De feiten Roger van de Velde ten laste gelegd, waren tweeledig: vervalsing van doktersvoorschriften en het slikken van palfium, oorspronkelijk een pijnstillend middeltje, vrij verkrijgbaar in alle apoteken, dat na hernieuwd onderzoek echter op de lijst der narkotika werd geplaatst. Dit o zo grote misdrijf doet de auteur de m.i. pertinente vraag stellen: ‘(...) is het rechtvaardig dat een vent, die zijn driejarig zoontje met sadistische wellust mishandelt en van ontbering laat wegkwijnen, veroordeeld wordt tot drie maanden gevangenisstraf en een geldboete van 2.000 fr., zoals ik dezer dagen in de krant lees, terwijl een andere vent al zes jaren achter de tralies zit te rotten omdat hij wat geknoeid heeft met een verraderlijke medicijn?’.

De oorzaak van deze langdurige gevangenzetting is mede te wijten aan het onderzoek en het verslag van een psychiater die in nauwelijks 25 minuten wist te vertellen wat er haperde aan patiënt Van de Velde, terwijl, naar de auteur vermeldt, wellicht meer skrupuleuze onderzoekers verklaren dat een psychiater wellicht tot een min of meer oordeelkundige diagnose zou kunnen overgaan na een onderzoek gedurende nagenoeg 4 maanden, met twee tot drie kontakten per week. Mede door dit met alle principes van een moderne, enigszins ernstige wetenschap strijdige, onderzoek kreeg Roger van de Velde aanvankelijk het verbod ook maar één letter te publiceren, terwijl hij ook na zijn invrijheidstelling (!!!) ‘gebeurlijke geschriften (zou) dienen te onderwerpen aan controle vooraleer eventueel toelating zou kunnen verleend worden tot publikatie’.

Tegenover een dergelijk fnuikend despotisme vermocht alleen een doeltreffende, georganizeerde aktie iets, los van allerlei individuele belangen en overtuigingen en met het duidelijke inzicht dat het ‘geval Van de Velde’ zowel een specifieke konkrete situatie was als een symptoom. De op gang gebrachte solidariteitsaktie mocht niet meer baten. Toch wil ik hier hulde brengen aan de promotors van deze aktie: Hubert Lampo, Frans Strieleman, Walter van den Broeck en Johan Sonneville. En meteen de vraag stellen: waar waren bepaalde vrijheidsvlaggen zwaaiende (s)linkse schreeuwlelijken gebleven?

Recht op antwoord was ongetwijfeld in de allereerste plaats een document humain, maar daarnaast komt het als stijlvolle, intelligente, zichzelf relativerende analyse een zeker niet te onderschatten plaats toe naast verhalenbundels als Galgenaas, De slaapkamer en De knetterende schedels.

De verhalenbundel Galgenaas, waarmee Roger van de Velde in 1966 debuteerde, vertoonde nog enkele typische debutantengebreken: te sterk teoretisch getinte dialogen, aftandse hyperbolen, hoogdravend gemotiveerde humane besluiten, enz.

[p. 106]

Eigenaardig is wel dat deze tekortkomingen niet zozeer kenmerkend zijn voor de gehele bundel, waarin overigens tal van uitstekende bladzijden voorkomen, als wel voor hooguit twee verhalen, nl. Hoe lang duren tien maanden? en Al de geuren van Arabië. Ogenschijnlijk hebben beide weinig met elkaar gemeen. Het eerste verhaalt de enerverende, onbeholpen situatie van een jonge vrouw die voor het eerst haar man bezoekt in de gevangenis; het tweede bevat eveneens de geschiedenis van een vrouw, die nu echter zelf de gedetineerde is. Maar alhoewel in het eerste verhaal de vrouw nadrukkelijk door de verteller gevolgd wordt, is niet zij het meest belangwekkende personage, maar wel haar veroordeelde man. De psychologie van deze gedetineerden, die, samen met het feit dat zij beiden menen niet het recht te hebben beslag te leggen op de toekomst van de ander, het frappante punt van overeenkomst uitmaakt, is tamelijk ééndimensionaal: beiden zijn uiterlijk trotse, revolterende gevangenen. En die eerste eigenschap was vast niet de geestelijke instelling van Roger van de Velde zelf. In zijn autobiografische pamflet bijvoorbeeld zegt hij over zichzelf: ‘Luidkeels protesteren ligt mij trouwens niet. Ik ben in de dagelijkse omgang een man van weinig woorden en beheerste gebaren’. Hiertegenover tekenen patetische uitspraken als de volgende zich schril af: ‘Het krioelt hier van praktische bezwaren die de geringste uitwas van individualisme onverbiddellijk de kop indrukken. In de gevangenis worden alle verderfelijke kiemen van individualisme als onkruid uitgeroeid en grondig weggespoeld met reglementaire lysol’.

Ik geloof dan ook in deze diskrepantie tussen de eigen subjektieve situatie en beleving enerzijds en de geobjektiveerde literaire situatie, zoals beschreven in de verhalen anderzijds een motivering te kunnen vinden voor een geringere kwaliteit. In eenzelfde richting overigens wijst het feit dat een verhaal als Het psychiatrisch onderzoek in de kritiek nagenoeg unaniem gunstig onthaald werd, terwijl dit verhaal precies een literaire parafraze blijkt te zijn van wat Roger van de Velde tot op zekere hoogte zelf meemaakte. De aangehaalde dossierstukken daarenboven (blz. 95 en 103) zijn treffend identiek aan die welke Van de Velde uit zijn persoonlijk dossier kopieerde in zijn Recht op antwoord (blz. 69 en 71). Het ironisch parallellisme tussen de situatie van patiënt en psychiater (omtrent moeilijkheden met een vrouw) relativeert de objektiviteit

Roger van de Velde (foto De Standaard).

van een dergelijk onderzoek maar beklemtoont tevens de menselijke tragiek ervan.

Deze interpretatie, die tot op zekere hoogte de hoogsteigen ervaring van de auteur als uitgangspunt en voorwaarde van zijn literaire werk meent te kunnen poneren, stelt a.h.w. automatisch de persoon(-lijkheid) van de schrijver in het middelpunt van de belangstelling. Een volgende konsekwentie hiervan is de enorme betekenis die moet worden toegekend aan dit schrijven in zijn bevrijdende, terapeutische funktie. Maar deze funktie is nagenoeg uitsluitend en onveranderlijk verbonden aan de schrijfakt zelf, of beter wellicht: aan de betrekkelijk korte tijdspanne van deze handeling. Van wie daarenboven, zoals Roger van de Velde, met het slikken van het ‘wondermiddel palfium’ doorging in naam van ‘Het zoeken naar zin van en bevrijding uit de alledaagse sleur; het doorbreken van die afgrondelijke eenzaamheid in een steeds weer haperende en vaak verkeerd begrepen poging tot communicatie; de profanatie van de mens als individu in een beklemmend sociaal verband; die hardnekkige en wellicht ongeneeslijke kwaal die de Fransen “mal de vivre” noemen, “cette douleur si simple et si complexe, cette douleur inexprimable d'amour manqué”’ moet dit wel een ongehoord verschrikkelijke waarheid zijn. In de kortstondigheid van deze bevrijding uit de sleur van het steriliserende gevangenisleven toch meen ik ook de stimulans te moeten zoeken voor Van de Veldes schrijverschap. Anderzijds kan het terapeutische karakter van dit kunstenaarschap mede helpen verklaren waarom in Vande Veldes werk wrok, haat en rankune helemaal niet, maar milde ironie, en menselijke deernis daarentegen wel en overvloedig aanwezig blijken.

Uiteraard is dit alles in de eerste plaats een gevolg van zijn specifieke psychologische konstitutie die langs god weet welke paden van refoulement en sublimatie, deernis en waardigheidsbesef tot een dergelijke bovenmenselijke sereniteit en integriteit in staat was. Deze karakteristieken vooral pleiten (zo dit toch nog nodig mocht blijken) ten voordele van Roger van de Veldes evenwichtige persoonlijkheid - een evenwichtigheid die velen buiten de muren van gevanenis en asiel hem kunnen benijden. Deze evenwichtigheid, wars van wraak- of haatgevoelens, maar met een ongehoorde dosis integriteit en sereniteit, veroverd op een justitieel repressie-apparaat in een hermetisch gesloten, steriliserende en benepen ruimte tussen moordenaars en gekken, in een pesterige sfeer van wederzijds wantrouwen: dit is voor mij het raadsel-Roger van de Velde.

Aan zijn gevangenisleven en aan het galgenaas ‘dat (hem) in lengte van dagen bijna dierbaar is geworden’ heeft de auteur ongetwijfeld zijn meest boeiende bladzijden gewijd. De dominerende facetten van deze schrijfwereld zijn de beslotenheid van de ruimte en de nostalgie naar het verleden. Het motief der ruimtelijke beperktheid is uiteraard inherent aan alle gevangenisliteratuur, en, bij uitbreiding, aan alle literatuur waarin één of ander tuchtregime centraal staat. Dit is bv. op boeiende wijze na te gaan in Louis Paul Boons mooie, lange gedicht De kleine Eva uit de Kromme Bijlstraat. Maar aan deze materiële beslotenheid beantwoordt tevens meestal een geestelijke benepenheid en kortzichtigheid, die grotendeels het direkte gevolg is van deze vrijheidsberoving. Dit is uiteraard het geval voor de krankzinnigen uit De knetterende schedels, evenals voor die uit het laatste verhaal van de bundel De Slaapkamer: Weg met de hormonen. Maar dit geldt eveneens voor nagenoeg alle andere niet in gevangenis of asiel levende per-

[p. 107]

sonages uit Van de Veldes verhalen. De door jaloersheid opgewekte kortzichtigheid van Elvire uit De slaapkamer, de op haar jeugd gefikseerde Elisabeth uit Jolie Madame, de door hun liefde (naderhand gekorrigeerde) bekrompen blik van Maria uit Spijtig voor het kind en van de vaderfiguur uit Mijn geliefde en liefhebbende dochter, de met haar buitenissige grillen stervende Juliette uit Juliette begraven of de op erfenisbuit azende familieleden uit De verjaardag: zij allen gaan met oogkleppen door het leven. En wellicht is deze bekrompenheid bij velen de basisvoorwaarde tot verderleven, want altijd komt deze eigenschap ten goede aan hun toekomst. Paradoksaal genoeg echter valt deze toekomst steeds samen met het verleden daar alle toekomstverlangens tenslotte aansturen op een voortzetting van dit verleden.

Nog duidelijker blijkt deze ruimtelijke beperktheid uit de verhalen omtrent het asielleven: de ‘knetterende schedels’ leven bij de genade (!) van hun dwanggedachten, terwijl de noties van tijd en ruimte nagenoeg zonder betekenis blijven. Biezonder treffend wordt hun situatie verduidelijkt in het Galgenaas-verhaal, Geen ristorno: ‘En eigenlijk is een diep ingewortelde geestesgesteldheid ook een vorm van feitelijkheid’. Sterk geëngageerd wordt deze bekrompenheid der medegevangenen als eksemplarisch voor de hele maatschappij - aangevallen in De dode rebellen: het radiobericht van de publieke ‘terechtstelling’ van drie Vietkongrebellen in het sportstadion van Saigon verzinkt in het niet bij het verslag van een bergrit uit de Ronde van Frankrijk.

En juist dit pamfletachtige verhaal brengt een kurieuze bevestiging van de stelling betreffende de diskrepantie tussen de individueel ervaren situatie en die welke vorm krijgt in een literair verhaal: plotseling distantieert de auteur zich van zijn lotgenoten door van de wijvorm over te stappen op de zij-vorm. Maar een meer overtuigend bewijs van deze aanvankelijke aarzeling tussen objektiviteit en subjektiviteit levert wel de laatste, niet postuum verschenen, verhalenbundel De knetterende schedels. Nagenoeg alle verhalen uit dit werk zijn geschreven in de ik-vorm. De uitzonderingen die deze regel bevestigen zijn de Brief aan de koning (dat, hoewel in de ikvorm geschreven, totaal anderssoortig is daar hier niet Roger van de Velde zelf optreedt), het mislukte Afscheid van Livinus en het slotverhaal De verboden voorwerpen. In vergelijking met Galgenaas wijst de vorm van het merendeel van deze verhalen duidelijk in de richting van een evolutie van objektief, afstandelijk waarnemer tot subjektief betrokkene.

De paradoks van deze bundel, en van Roger van de Veldes literaire evolutie echter ligt in het feit dat deze formeel subjektieve (ik-)verhalen een reeks objektieve beelden brengen van het asielleven, meer dan bijvoorbeeld de sterk gevoelsgeladen, formeel objektieve verhalen in de derde persoon enkelvoud uit Galgenaas. Achter de schijn der subjektiviteit wordt aan een objektieve wereld gestalte gegeven. Dit ook is de afstand die Roger van de Velde altijd in acht heeft willen nemen; het ijzeren gordijn waarachter hij zijn meest persoonlijke gevoelens voor de op sensatie beluste goegemeente wenste te verbergen. Biezonder revelerend hiervoor is wel het slotverhaal van deze bundel waarin de voorwaardelijke invrijheidsstelling van een zekere Ernest J.A. Bossuyt verhaald wordt (een situatie die Roger van de Velde meermaals heeft meegemaakt). Het slot van dit verhaal echter en vooral dan de laatste regel is zo ongewoon agressief en zo duidelijk toe te schrijven aan de auteur zelf dat deze slotregels alleen reeds volstaan ter motivering voor het schrijven van dit verhaal en voor de plaats ervan in deze bundel ‘Veel beter dan de dokters wist (de bewaker) dat Bossuyt over drie, vier dagen berooid en waarschijnlijk bezopen opnieuw in het asiel opgenomen zou worden. En dat was dan nog altijd beter dan hem te laten kreperen in die verkankerde maatschappij met haar ingeblikte groenten en haar talloze verboden voorwerpen’.

Dit was ongetwijfeld de ware Van de Velde: hij die door een krankzinnig toeval tot het slikken van palfium kwam en daarin steun vond voor zijn ellendige menselijke situatie, en door een gril van het noodlot in de handen werd gespeeld van justitiële bekrompen potentaten: dit is het geval-Van de Velde; hij die als gezonde gedwongen werd te leven tussen krankzinnigen en moordenaars en daarin steun vond voor het scheppen van een alle gezond verstand tartende menselijkheid en die tenslotte het asiel verkoos boven het ‘kreperen in die verkankerde maatschappij’: dit is het raadsel-Van de Velde. Het raadsel is uniek, het geval stellig niet...

Georges Wildemeersch

Galgenaas, Bruna, Utrecht, 1966, 165 blz. De slaapkamer, Manteau, Brussel/Den Haag, 1968, 123 blz.
De knetterende schedels, Manteau, Brussel/Den Haag, 1969, 109 blz.
Recht op antwoord, Sonneville, Brugge / Nijgh & van Ditmar, Den Haag, 123 blz.