Het Offer des Heeren

[p. 98]

§ ⁺Dit is de Belijdinghe van Hans van Ouerdamme, de welcke hy wt der gheuanckenisse gheschreuen heeft, ende daer na tot Gent met zijnen doot betuycht heeft, Int Jaer 1550 ¹⁾.

HAns van Ouerdamme met zijnen mede gheuanghenen om dat ^* getuygenisse Jesu Christi, wenschet allen Broederen ende Susteren inden Heere: Ghenade, vrede, ende een vierighe liefde, van Godt den Vader, ende den Heere Jesu Christo ^† den welcken sy prijs, eere, ende Maiesteyt, van eewicheyt tot eewicheyt, Amen.

Ende ghy mijns hertzen alderliefste, en zijt mijnent haluen niet becommert, maer loeft den Heere daer voor ⁺, dat hy my so goeden Vader is, dat ick om dat getuychenisse Christi mach lijden banden ende gheuanckenisse, ende oock hope ick in een vyer daer om te gaen. De Heere gheue my cracht door zijnen heyligen Gheest, Amen. Ende wandelt ghy in de vreese des Heeren, ^† ghelijck als ghy beroepen zijt. Ende al ist dat wy malcanderen hier inden

+ Fol. 29 v^o. [n^o. 1.]

1) Hans van Overdam is, 'tgeen het Offer des Heeren niet vermeldt, maar het gentsche Sententieboek opgeeft, op den brandstapel gestorven. Volgens zijn eersten brief (of: belijdinghe) had hij zelf op zulk een dood gehoopt. Ik heb in de Inleiding, bl. 32 en 33, getracht dat verlangen te verklaren en uiteengezet, waarom men daarbij niet maar aan dweepzucht moet denken. Anders dan door bloedige offers - dit leerde de martelaars wel wat zij voortdurend zagen gebeuren, - vermocht het rijk van God niet te zegepralen over het rijk der ongerechtigheid: welnu, dan kon ook bij hen de afstand niet groot wezen, die de bereidvaardigheid om, als het moest, den dood te lijden scheidde van het verlangen om zoo te doen, het verlangen om Jezus in zijn lijden na te treden.
Onder de martelaars, in het Offer des Heeren vermeld, is Hans in zijn toon de heftigste en nevens Peter Bruynen c. s. de éénige, die aggressief of ten minste uitdagend optreedt. Dit laatste in het aanplakbiljet, waarin hij zich tegen de overheid en hare vervolging wendt en dat als de laatste onder zijne brieven is opgenomen.
Van hem is, zie in den tekst hierboven fol. 31 r^o, het lied ‘Van vier vrome Christenen, dewelcke opgheoffert zijn te Lier, anno 1550’. Het staat op fol. 32 v^o vgg. van het Liedboek achter het Offer des Heeren.
De uitgaaf n^o. 1, 1562 heeft in zijne brieven overal ‘gescreven, scandelijkstrn‘, evenals ‘wunschen, wunschet’ en ‘vuyr, vuyrigr‘.

* Apo.1.b.9.

† Apoc.1.a.6.

+ Ephe.3.b.13.

† 2.Cor.7.b.17. Eph.4.a.1.

[p. 99]

vleesche niet meer en sien, dat wy hier namaels malcanderen beschouwen mogen, int Rijcke ons Vaders, daer ic corts verhope te wesen, de vrede des Heeren sy met v, Amen.

Mijns herten wenschen ende begheeren ⁺ van gantschen gronde mijnder sielen is O lieue Broederen ende Susteren inden Hee// ⁺re, dat ghy altijt meer ende meer neersticheyt doet, ^* om uwe beroepinge waer te nemen, daer toe dat ghy beroepen zijt, van God den Vader, door Christum, totter Maiesteyt ende heerlijckheyt des Rijcx zijns beminden Soons, die zijn ^† Ghemeynte verworuen heeft, door zijn eygen Bloet, ende hem seluen ouergegeuen heeft voor haer, op dat hyse heerlijck maecte, ende heeftse ^‡ ghereynicht door het waterbat int woort, op dat hy hem daer stelde een heerlijcke Gemeynte, die niet en heb eenige vlecke oft rimpel, oft sulcx yet, mer dat si heylich ende onstraflijc si.

Daerom O lieue Vrienden, mercket hier op, wat grooter liefde dat ons de Vader bewesen heeft, dat hy zijnen eenighen ^* Sone niet gespaert en heeft, Ende hoe dat Christus hemseluen so gewillich ouergegeuen, ende den alder versmadelijckste ende schandelijckste ^† doot des Cruyces voor ons geleden, ende zijn dierbaer bloet voor ons vergoten heeft, ^‡ om ons te wasschen ende te reynighen van onsen sonden. Och lieue Broederen ende Susteren, laetter ons op mercken, neerstich bidden ende waken, op dat ^* ons de salichmakende genade Gods, ende de onwtsprekelijcke liefde des Vaders ende Christi, niet ^† versuymelijck ofte vergetelijck en worden in ons, door eenige ^‡ tijtelijcke sorghe der becommeringhe deser Werelt lusten ende begheerten, die de siele dooden, ende dat wy dan als ^* vlecken ende rimpelen wt de heerlijcke Ghemeynte Christi ghewasschen ende gheueecht worden, Jae als een ^† onvruchtbaer Rancke afghesneden, ende ten viere gheschict worden. Want mijn alderliefsten, het en is niet ghenoech dat wy dat ^* Doopsel op onsen ghelooue ontfangen hebben, ende door // ⁺ dat ghelooue in Christo ^† ingegriffijt zijn, ist ^‡ dat wy dat beginsel zijns wesens niet vast tot den eynde toe en behouden. Daerom isser yemant, die gheuoelt, dat hy een ^* vleck oft rimpel gheworden is, die sie toe, dat hy hem haeste (eer dat hem den Dach ouerualle, als eenen ^‡ valstric den vogelen) ende doe ^‡ boete met warachtighen leetwesen ende berouwe, ende ^* rechten weder op de neder ghelaten handen, ende slappe knien, ende loopt met vollen loope, den Camp die hem voor gheleyt wort, op dat het lamme niet wt den weghe ghestooten, maer veel meer ghesont ende sterck worde, op dat wy den tijt onser ^† Pelgrimagien in de vreese Gods moghen voleynden, ende ons ^‡ onbeuleckt houden van dese erghe boose Werelt, die doch vol bedrochs, ^* stricken ende Netten is,

+ Rom.10.a.1.

+ Fol. 30 r^o.

* 1.Cor.7.b.17. Eph.4.a.1.

† Act.20.d.23.

‡ Eph.5.c.26. Titu.3.a.5.

* Rom.8.d.32.

† Phili.2.a.8.

‡ Apoc.1.a.6.

* Titu.2.b.11. 3.a.4.

† Heb.12.c.15.

‡ Mat.13.c.22. Luc.21.d.31.

* Eph.5.c.27.

† Joan.15.a.2.

* Mat.16.b.15.

+ Fol. 30 v^o.

† Ro.11.b.17.

‡ Heb.3.b.14.

* Eph.5.c.27.

‡ Luc.21.d.32.

‡ Mat.3.a.2.

* Heb.12.b.12.

† 1.Pe.1.b.17.

‡ Jac.1.c.27.

* Sap.14.b.11.

[p. 100]

de welcke de Duyuel stelt, om de Sielen der Menschen te ^† verleyden, ende te vanghen door menigherley lusten ende listen. Och Heere, bewaert dijn Pelgrims, (voor desen ^‡ Moorder) ¹⁾ die in dijnre hope wandelen, ende verwachten alleen onse hulpe ende troost van v, O Hemelsche Vader, door Christum Jesum onsen Heere, dat ghy doch ^* het goede werck, dat ghy in ons begonnen hebt, in ons oock sult volbrenghen tot Prijs ende Lof dijns heylighen Naems. O du Almachtige ende eewige Godt, hoe gheheel onbegrijpelijck is dijn ghenade ende Vaderlijcke bermherticheyt, ouer den genen die v vreesen ende lief hebben, O Vader, wie en soude alsulcken God niet vreesen, die de zijne weet te verlossen, al ist dat sy schijnen hier eenen ^† cleynen tijt verlaten te zijn, van alle menschen veracht, verworpen ende veruloeckt op deser Aerden, nochtans en verlaet hy de zijne niet, // ⁺ door den troost zijns heylighen Gheests in onse herten, die ons vrymoedich ende vrolijck maeckt, dat wy om zijns Naems wille moghen versmaetheyt lijden, ende wy hopen door de goetheyt Gods, dat onse Pelgrimagie nv haest totten eynde sal wesen, ende van deser ellendiger werelt, ende dal der tranen verlost sullen worden, ende dit ^* aertsche huys onser wooninghe ghebroken sal worden, op dat wy te huys by onsen Hemelschen Vader souden comen, ende de ^† Croone des eewighen leuens ontfanghen, die ons nv voor gheleyt is, ende verhopen dat sy ons van gheen Creatuere genomen en sal worden. Daer toe stercke ons de almachtige ende eewige God de bermhertige Vader, door Jesum Christum onsen HEERE. Amen.

WEtet lieue Vrienden, hoe dat het met my toegegaen is voor mijnder geuanckenisse, ende daer na in mijnder geuanckenisse, hoe dat sy met ons omghegaen hebben.

HEt is gheschiet ter tijt doen de vier Vrienden opgheoffert waren (daer ic dat Liet ²⁾ af gemaect hebbe) ende hadse sien verbranden, doen hoorde ic seggen hoe dat si de ander vrienden, die inder geuanckenis noch bleuen waren, met grooter listicheyt ende bedroch aengeuochten hadden, door den raet der ^‡ valscher Propheten, die des Duyuels listicheyt altijt inden sin hebben, alsoo zijt henlieden oock beroemt hadden, dat zijt doen souden. Onse vrienden die daer ghebleuen waren, dat waren twee ionghe Knechten ende een ionck

† Apo.12.b.14.

‡ Joan.8.d.44.

1) Dit invoegsel reeds in n^o. 1, 1562.

* Phili.1.a.6.

† Esa.54.a.7.

+ Fol. 31 r^o.

* 2.Cor.5.a.1.

† Jaco.1.b.12.

2) Zie de aanteekening op bl. 98 hierboven.

‡ Jer.14.b.13. Thre.2.b.14.

[p. 101]

Meysken, ^* ende wy baden den Heere daghelijcx daer seer neerstich voor, vree// ⁺sende, oft sy erghens in mochten verrucket ¹⁾ werden, ende wy verwachten daghelijcks dat sy oock ghedoot souden worden, ende ick werdt soo ghedreuen in mijn ghemoet (om haerder ionckheyt wille) te gaen staen voor aen het Schauot, daer sy ghedoot souden worden, oft sy in eenighen dingen bedroeft gheweest mochten hebben, dat ickse hadde moghen vertroosten, ende de Monicken te bestraffen, die onse Vrienden veel noots doen met quellen, als sy ter doot gheleydt worden, maar (eylacen) de arme Wichters en zijn so verre niet gecomen, maer hebben henlieden onvoorsichtelijcken in disputatien met den valschen Propheten laten brengen, hoe wel nochtans henlieden daer af genoech ghewaerschouwet is gheweest, dat sy hen daer van wachten souden, so lief als sy hare sielen hadden, want een yegelijc en heeft de gaue niet te disputeren, maer dat ^† gelooue vrymoedich te bekennen, sulcks alsmen vanden Heere ontfangen heeft, dat voecht den Christenen wel: Maer doen de arme Schapen haer in disputacien hadden ghegheuen, zijnse ^‡ in hare consciencien verwerret gheworden, ende zijn also der waerheyt afgheuallen, daer de valsche Propheten eenen grooten roem van droeghen, ende dat sy haer sielen gewonnen, ende wederom tot de heylige Kercke gebracht hadden. Ende doen ick dit ghehoort hebbe, is mijn siel ende gheest seer bedroeft geworden, om dat ^* verlies der armer Schapen, ende om dat haer de valsche Propheten, ende ooc de Raetsheeren, soo seer beroemt hebben int vallen ende verderuen der armer Lammerkens, ende suygelingen, die sy met besweeren daer toe gedreuen hebben, so ghy hier na wel hooren sult.

Aldus bedroeft zijnde, hebbe ic suchtende // ⁺ gheclaecht tot Godt, over dat gewelt ende cracht des Duyuels die hy bedrijft door zijn ^* kinderen des ongeloofs, so is my met desen inden sin gecomen, dat ic wilde sommige Briefkens schrijuen, om aen sommige plaetsen te placken, bestraffende haer ydele vruecht ouer dat verlies der armer Schaepkens, die sy haer ^† sielen vermoort hadden. Doen hebbe ick beghinnen te schrijuen, ende int schrijuen is mijn gemoet so vierich geworden, daer ick meynde een cleyn Briefken te schrijuen van een hantbreet, isset eenen Brief van een geheel blat geworden, ende de Heere heeft mijn verstant geopent, dat ick den heeren wonderlijck haer straffinge met den geheelen Roomschen Rijcke, ende zijn eyndinghen door aenwijsinghe der Schrift bewesen hebbe ²⁾, ende inden Brief schreef ick, dat ick wenschede

* Act.12.a.5. Hebr.13.a.3.

+ Fol. 31 v^o.

1) Medegesleept.

† 1.Pet.3.b.15.

‡ Sap.17.b.11.

* Luc.15.d.32.

+ Fol. 32 r^o.

* Ephe.2.a.2.

† Joan.10.a.1.

2) D.i.: ik werd wonderbaar in staat gesteld om hun hunne straf te gelijk met den val van geheel het Roomsche rijk aan te kondigen. Met dit Roomsche rijk wordt niet eigenlijk de Keizer, ook niet de pauselijke kerk op zich zelve bedoeld, maar deze laatste, zooals zij door tusschenkomst van Keizer en overheid hare macht doet gelden.

[p. 102]

ende begeerde, ende het geschien mochte met vrijheyt te disputeren int openbaer, inde teghenwoordicheyt van een groot vier, met alle haer Geleerden, ende wie dat verwonnen worde, int vier soude gheworpen worden, ende dat sy de arme Lammerkens met vrede lieten, ende dat sy dat Sweert der Ouerheyt lieten blijuen, ende streden met ^‡ Gods woort. Doen desen brief gheordineert was, hebbe ick hem den broederen laten sien, dien hy wel behaechde, ende hebber ses ander Brieuen na laten schrijuen, van eenen Broeder die beter conde schrijuen dan ick, ende in middeler tijt zijn de arme verdoruen Schaepkens wt der gheuanckenisse gelaten, ende hebbent al wederroepen, ende den eenen ionghen knecht is ghestoruen den selven dach ¹⁾, dat hy wtghegaen was, eene mijle buyten der Stadt, ende is een exempel oft spiegel gheworden, den ghenen, ^* die haer leuen soecken te be// ⁺houden. Doen dit gheschiedde, ben ick met Hansken Keescooper van Antwerpen ghecomen, ende hadden onse dingen al bestelt, dat wy de brieuen beschicken souden, ende hebben des saterdaechs tsauonts, de Brieuen den Heeren vander Stadt gesonden, ende twee open brieuen midden inder Stadt geplacket, datse een yegelijck lesen soude, daer wy den Heere grootelijck van louen ende dancken, dat wy dat beschicten, eer wy geuanghen worden, want wy waren alle verraden van eenen ^† Judas die onder ons was, ende die scheen een de alder vroomste Broeder te wesen, van alle die daar waren, alsoo gheueynst conde hy hem houden, ende heefter langhe op wt geweest (also wy nv mercken) om een hoop vrienden te verraden. Ende dese verrader wasser by, daer de Brieuen gheplackt werden, ende wy hadden bestelt des sondaechs morgens ^‡ by den anderen te comen, om van des Heeren woort te spreken, want ick wilde mijn afscheyt met den Broederen maken ²⁾, om wech te reysen des anderen daechs, maer de Heere sy gheloeft, diet anders voorsien hadde. Doen is Hansken des morghens vroech met my na het Bosch gegaen, daer wy vergaderen souden ³⁾, ende en hebben onse

‡ Eph.6.b.17.

1) Zulke berichten over tegenstanders, aan wie Gods gerechtigheid het met wonderbare en dus ongedachte strafoefeningen, meestal met een plotselingen dood, vergeldt dat zij de geloovigen vervolgd en verdrukt hebben of dat zij afvallig zijn geworden, zijn in de 16^de eeuw zeer gewoon. Men leest ze in geschriften van Lutheranen zoo goed als van Katholieken, Doopsgezinden, Hervormden. Vooral over hen, die geloovigen hebben verraden, komen zij voor. Zie Doopsgezinde Bijdragen, 1899, bl. 139 vgg.

* Luc.6.c.24.

+ Fol. 32 v^o.

† Mat.26.a.13.

‡ Heb.10.c.25.

2) Afscheid van de broeders nemen.

3) Van zulke doopsgezinde hagepreêken wordt slechts hoogst zelden melding gemaakt.; ééns van vergaderingen in een vaartuig, Van Braght, bl. 380.

[p. 103]

Vrienden niet gheuonden, op de plaetse daer wy meynden, wij sochten wel een half vre ¹⁾ lanc, wy dachten datse niet comen ²⁾ en souden wesen, om dattet des auonts so seer gheregent hadde, wy souden schier wederomme ghegaen hebben, doen seyde ic: Laet ons gaen, hier voor sullen sy moghelijck wesen, ende hebbe al saechtelijck ghesongen, oft sy daer waren, dat zijt hooren mochten, doen hoorde ickt ruysschen int Bosch, ende seyde tot Hansken: Onse Vrienden zijn hier. Doen // ⁺ stonden wij stille, ende saghen, wie daer voort soude comen, doen quamen daer drie voort met wapenen ende stocken. Doen seyde ick: Wel ghesellen, hebt ghy eenen Hase ghesocht, ende niet gheuanghen? Doen worden sy geheel dootverwich in haer aensichten, ende traden tot ons aen, ende grepen my by den arme, segghende: Gheeft v gheuanghen. Daer vinghen sy ons, ende seyden: Wy hebbender noch eenen grooten hoop gheuangen, doen sagen wy daer onse Broederen, eenen gheheelen Waghen vol ghebonden sitten, ende drie Richteren met alle haer knechten diese bewaerden, eenen grooten hoop. Doen wy daer by quamen, groetten wy onse Broederen met den vrede des Heeren, ende hebbense ^* getroost met des Heeren woort, vrijmoedich om zijns naems wille nv te strijden. Daer nae straften wy de Rechters, dat sy soo ghierich waren om onnosel ^† bloet te verghieten. Doen hebben sy Hansken ende my te samen ghesloten met ^‡ ijseren Banden, ende onse Duymen oock. Doen meynden wy, dat si ons na der Stadt gheuoert souden hebben, maer om dattet op een ander Heerlijcheyt was, daer wy gheuanghen waren, so moesten wy een half mijle voorder gaen. Doen achten wijt voor een groot gheluck, dat wy noch soo langhe by den anderen waren, dat wy ouer wech gaende, malcanderen met des Heeren woort troosten mochten, eer sy ons vanden anderen scheyden. Doen worden wy op een Casteel gheleyt, een Mijle van der Stadt, daer worden wy in een Camer alle ghelijck by malcanderen bewaert, daer waren wi drie dagen, want dat was dat recht vander Heerlijcheyt, daer wy gheuanghen waren, daer hebben wy den ^* Heere onsen // ⁺ Godt ghedanckt ende gheloeft, dat hijt soowel wiste te schicken, dat wy so langhe tijt hadden, om vrijmoedich malcanderen te vermanen, daer quam oock veel volcx wt der Stadt, die ons quamen besien ende hooren, maer int laetste en mocht daer niemant meer by ons inde Camer comen, daer worden wy vanden hooch Baeliu vanden Lande van Aelst geexamineert van onsen geloove, het welcke wy hem ^† vrijmoedich beleden. Wy meynden dat wy na Aelst gheuoert souden worden, maer omdat de Baeliu van Gent ons hadde gheset op den Waghen, om na

1) In n^o. 1: huere.

2) Lees: gekomen.

+ Fol. 33 r^o.

* 1.Tes.4.b.18.

† Esa.59.a.7.

‡ Acto.12.a.6.

* Act.16.d.25.

+ Fol. 33 v^o.

† 1.Pet.3.b.15. Mat.10.d.32.

[p. 104]

Gent te voeren, doen wy geuangen worden, daerom moesten wy wederom al te samen nae Gent geuoert werden. Ende onse Verrader, die ons verraden hadde, die was met ons geuangen, om dat wijt niet mercken en souden, ende sy setten hem verscheyden van ons in een ander Camer, daer wy een groot medelijden mede hadden, om dat hy by ons niet wesen en mochte, niet wetende dat hy onse Verrader was, ende hy wert op den Waghen mede gheuoert in de gheuanckenisse te Gent, daer creghen wy eerst te weten, dat hy ons verraden hadde. Doen wy nv wt dat Casteel ghebrocht worden, om nae de Stadt ghebrocht te worden, doen was daer veel volcks ghecomen van der stadt, om ons te sien, doen wert daer mijns Broeders Vrouwe gheuanghen, die oock een Suster is, om dat sy my aensprack, ende wert op den Waghen gheset, ende noch een ander man oock, die ons gheluck wenschede, daer spraken wy vrylijc totten volcke dat daer ghecomen was, hoe dat sy ^* alle mans roof moeten wesen, die hen van der boosheyt af keeren, ende Christum na volghen willen. Daer was veel volcx, die met // ⁺ ons wel hadden willen spreken, maer sy en dorsten niet, om der ons wel hadden willen spreken, maer sy en dorsten niet, om der booser Rechters wille. Alsoo worden wy onser thiene Bontgenooten, twee staen bereyt ¹⁾, ende vier Aencomelinghen, de twee andere waren gheuangen om dat sy ons aenspraken. Aldus hebbense twee Waghens vol na der Stadt geuoert by hooghe Sonne schijn, ende onder weghen vinghen sy noch een Vrouwe, om dat sy maer en seyde tot ons: God die beware v, Die moeste oock op den Wagen sitten. Maer doen wy in de Stadt quamen, souden sy die alle geuangen hebben, die ons aen spraken, ende die wy weder toe riepen met des Heeren Woort, sy en souden die op twintich Waghens niet gheuoert hebben, want dat volck quam so dicke van alle canten toe geloopen, tegen dat wy aldaer voorby quamen, gelijck water dat vanden Berghen neder loopt, ende werdt tot een groot water, also liep dat volc by den anderen, ende dit duerde vander eender stadtpoorte tot in des Grauen Casteel, dat by dat ander eynde vander stadt staet, by een vre gaens verre, daer worden wy op dat Casteel geleyt. Ende de Rechter vanden Lande van Aelst leuerde ons ouer in de handen van de Heeren van des Keysers Rade, daer worden wy van malcanderen verscheyden ghe-

* Esa.56.b.15.

+ Fol. 34 r^o.

1) Het Offerboek van 1615 en alle verdere uitgaven, ook Van Braght, maken hiervan: ‘staende bereyt’. Wat het onderscheid is tusschen deze en hen, die door Hans ‘aencomelinghen’ worden genoemd, is mij niet duidelijk. Later is nog eens sprake van ‘een jonck broeder, die den doop noch niet ontfanghen en hadde maer stont bereyt’. - 't Geheel beteekent: wij worden met ons tienen bondgenooten, d.i. lotgenooten: Hans Keeskooper en ik, de twee en de vier aangeduiden, en nog twee anderen, die, omdat zij ons toespraken, mede in hechtenis werden genomen.

[p. 105]

leyt, sommighe bouen op Cameren, de Vrouwen bleuen oock bouen, maer onser elue worden gheleyt in eenen duysteren diepen Kelder, ende inden Kelder stonden al verscheyden ghemetselde oft ghemuerde donckere gheuanckenissen, daer worden wy al verscheyden gheset, drie ende drie, Maer Hansken ende ic worden in dat alder duysterste gheleyt, daer was een weynich ghemorselt stroo, so veel alsmen in eenen schoot // ⁺ draghen soude, daer mochten wy ons mede behelpen. Ick seyde: My dunckt dat wy met ^* Jonas inden buyck vanden Waluisch zijn, soo doncker ist hier, wy moghen vast met Jonas tot den Heere roepen, dat hy onse Trooster ende Verlosser sy, want wy nv van alle menschelijcke troost ende bystant berooft zijn, waer af dat wy ons niet bedroeft en hebben, maer Godt gheloeft ende ghedanckt, dat wy ^† om zijns Naems wille lijden mochten, ende wy spraken onse ander Broeders oock aen, die inde ander Speloncken lagen, want wy conden malcanderen wel hooren spreken.

Doen wy daer drie ofte vier daghen gheleghen hadden, worden wy beyde, Hansken ende ic bouen by de Heeren ontboden, daer worden wy gheexamineert, ende nae den gront ons gheloofs gheuraecht, wanneer dat wy ghedoopt waren. Doen heeft ons de Heere nae zijnder Beloften eenen ^‡ mont ghegeuen, vrijmoedich te spreken, ende hebben begheert ons int openbaer te verantwoorden, metten woorde Gods. Doen hebben sy ons gheantwoordt, dat sy ons geleerde Mannen beschicken wilden, die souden ons onderrichten, alsoo zijn wy weder nederwaerts gheleyt.

Doen corts daer na worde ic bouen gehaelt op een ander Camer, by twee Raetsheeren ende eenen Schrijuer, ende hebben my daer seer scherpelijck onderuraecht, waer dat ick gheweest hadde, ende oft ick wel wiste, dat ick ghebannen was van ouer ses Jaren, in Marten Huereblocks tijt ¹⁾, ende waer dat wy onse vergaderinghe ghehouden hadden: Dat wisten sy al, want de Verrader haddet haer al gheseyt. Ick seyde: Wat wilt ghy my vraghen, daer ick wt // ⁺ vreemde Landen come? Want ick en hebbe met opset niet veel willen vragen, op auontuer, oft ick gheuangen worde, dat ick dan niet veel en soude hebben te verantwoorden ²⁾, waerom vraecht ghy so scherpelijc, en hebt ghy noch niet ^* onnoosel bloets ghenoech om te verghieten? dorst v lieden om noch meer? Vraecht vry nauwe (seyde ick) het sal v ^† wederom vanden gherechtighen

+ Fol. 34 v^o.

* Jon.1.b.1.7. Mat.12.d.41.

† Act.5.c.42.

‡ Luc.21.b.14.

1) Marten Huerblock, Sakramentist, 8 Mei 1545 te Gent verbrand: Van Haemstede, uitgaaf van 1671, bl. 95.

+ Fol. 35 r^o.

2) Met het oog op de mogelijkheid, dat ik in hechtenis kwam en dan gevaar zou loopen van op de pijnbank namen te noemen, naar welke men mij onder de foltering vraagde.

* Esa.59.a.7.

† Psa.9.b.13.

[p. 106]

Rechter worden gheuraecht, ist dat ghy v ^† niet en bekeert. Doen vraechden si my noch meer, ende ^* beswoeren my by mijn Doopsel, ick soudet segghen, want (seyden sy) wy weten dat ghy lieden niet en liecht, daerom segget ons. Ick seyde: Dat ghy wetet dat wy niet en liegen, dat is ons een ^† getuychenisse totter salicheyt, ende v ter verdoemenisse, dat ghy lieden alsulcken doodet, maer v besweeringhe en heeft gheen macht teghen de waerheyt. Ende het wert al geschreuen wat ick seyde, ende dreychden my te pijnighen, waert dat ickt hen lieden niet al segghen en wilde. Ick seyde: Dat ick niet en weet, encan ic v niet seggen, ende si quelden my aldus seer lange. Doen wert ic weder nederwaert geleyt. Ende also deden sy met al onse vrienden, de een na den anderen, alleen.

§ Op eenen Saterdach, so wert ick weder bouen ghehaelt op de selue Camer: Doen waren daer vier Monicken: De Gardiaen van de Minrebroeders zijn tweester ¹⁾ ende de Pater van de Jacobinen, zijn tweester, ende met my quam een ionck Broeder, die den Doop noch niet ontfanghen en hadde, maer stont bereyt. Doen ic neder geseten was, ende vraechde wat sy begheerden, doen seyden sy, hoe dat sy vanden Heeren geschict waren om ons te onderrichten, ende met malcanderen te spreken vanden gront // ⁺ ende Articulen des geloofs. Doen heb ick geantwoort, dat ic bereyt was, my te laten onderrichten met Godts Woort, ende begeerde wel tsamensprekinge te houden van den Gront ende Articulen des geloofs, ende dat int openbaer, in de teghenwoordicheyt vanden Rechteren, die ons ordeelen sullen, ende int bi wesen van onsen Broederen ende Susteren, die met ons gheuangen zijn. Antwoort. Dat en sullen sy also niet toelaten willen. Hans van Ouerdam: ^* Wel, so moghen sy doen wat sy willen, ende wy en willen aldus int heymelijck niet disputeren alleen, op datmen onse woorden niet en verdrayet achter onsen rugge. Antwoort. Wy en willen uwe woorden niet verdraeyen. Hans van Ouerd. Neen, wy kennen v wel. Vraghe. Waer voor kent ghy ons, wat quaet hebben wij v gedaen? Segget doch, wat quaet weet ghy van ons? Hans van Oue. Als ghijt ymmers weten wilt, so houde ic v voor ^† valsche Propheten ende verleyders. Doen quamen wi int disputeren van haren geestelijcken schijn ²⁾, ende vant gebot des Paus ouer de reynicheyt der Papen ende Monicken, ende waerom dat sy geestelijc genoemt zijn ende dander wereltlijcke, daer si al behooren gheestelijck te wesen. Doen bewees ick, dat sy secten waren. Doen

† Mat.18.a.3.

* Mat.26.f.62.

† Phil.1.d.28.

1) Met een tweeden.

+ Fol. 35 v^o.

* Jer.26.b.14.

† Mat.7.b.15. 2.Tim.3.a.2.

2) Uiterlijkheden.

[p. 107]

meenden sy: Dit en vordert niet, laet ons disputeren van den articulen des geloofs. Doen seyde ick: wel alsoo ick gheseyt hebbe. Sy seyden, sy wildent de Heeren segghen. Also zijn wy ghescheyden, als wy wel twee vren metten anderen gedisputeert hadden. Twee daghen daer na, doen worden Hansken ende ick beyden byden Heeren ontboden, ende die vier Monicken waren daer by, ende leyden ons voor om te disputeren, Doen hebbe ick // ⁺ totten Heeren ghesproken. Mijn Heeren, ick vraghe v lieden, in wat huys dat wy zijn, in een huys van rechte oft van gewelde? Antw. In een huys van rechte. Hans van Ouerd. Godt gheue dattet also wesen moet, Maer mijn Heeren, waer inne beschuldicht ghy ons, dat ghy ons als ^† dieuen ende moorders geuangen ende ghesloten hout, hebben wy yemant te cort gedaen, oft legt ghy ons ghewelt oft moordt op, oft eenige schelmstucken? Antw. Neen, wi en weten alsulcks niet van v lieden, Hans van Ouerd. Wel mijn Heeren, waerom hebdi ons dan geuangen? Antw. Dat sal v v wederpartije wel segghen. Hans van Ouerd. Zijt ghy dan onse wederpartije? Antw. Neen, maer wy zijn Richters: Doen seyde ick tot die Monicken: Sijt ghy dan ons wederpartije? Antw. Neen. Hans van Ouerd. Wel, is niemandt onse wederpartije, waerom zijn wy dan aldus geuangen? Doen seyde een Raetsheer. Die Keyser is v wederpartije. Hans van Ouerd. Wy en hebben teghen die Keyserlijcke Maiesteyt niet misdaen, nae den ghewelt, ^† die hy van Godt ontfanghen heeft, ende ¹⁾ wil hem ghehoorsaem zijn in alle ordinancien, ^* so verre als ick metter waerheyt vermach. De Raetsheere: Ghy hebt verghaderinghen ghehouden van dese ^† nieuwe leeringe, ende die Keyser heeft gheboden, datmen alsulcx niet doen en soude. Hans van Ouerd. Sulcke gheboden te maken, en is hem van ^* Godt niet ghegheuen, daer treet hy buyten den ghewelt, die hem van Godt ghegheuen is, daer inne en kennen wy hem niet als een ouerste, want onser sielen salicheyt gaet ons naerder, dat wy † God gehoorsaemheyt bewijsen. Doen seyden die Monicken: Wy zijn // ⁺ v wederpartije, daer inne, om dat v Leere niet goet en is, want waerse goet, ghi en sout in bosschen ende hoecken niet predicken, mer int openbaer, Doen seyde Hansken: Verleent ons een vrije plaetse op de Merct, oft in v Cloosteren ofte Kercken, ende besiet oft wy dan in Bosschen sullen gaen, Maer neen, ghy sout vreesen datmen v ^* bestraffen soude, Daerom hebt ghy vercregen, datmen v niet bestraffen en mach, ende hebt ons verdreuen wt Steden ende landen. Die Monicken: Eylacen, dat en hebben wy niet gedaen, dat doet de Keyser. Hansken: Daer hebt ghy hem toe gedreuen.

+ Fol. 36 r^o.

† Mt.26.e.54. 1.Pet.4.b.15.

† Rom.13.a.2.

1) ‘Ik’ is in alle uitgaven ‘uitgevallen.’

* Acto.5.d.30.

† Acto.17.c.20.

* Esai.10.a.2.

+ Fol. 36 v^o.

* Joa.3.c.20.

[p. 108]

De Monicken: Wy en hebben. Doen begonnen die Heeren oock te spreken tegen ons, waerom dat wy metten gheloof onser Ouderen niet te vreden en waren, ende met onsen doopsel. Wy seyden: Wy en weten van gheen kinderdoopsel, dan van een doopsel des ^* geloofs, daervan dat ons Gods woort leert. Doen hadden wy noch veel ander woorden, bestraffende, dat sy wilden Rechters wesen ouer saken des gheloofs, daer sy die Schrift niet en verstonden. Maer wilt ghi Rechters wesen, so hout v onpartijch ¹⁾, ende laet die saecke in redelijcker ordinantien toe gaen, ende beyde die partijen gelijckerhant byden anderen wesen, ende laet onse broederen ende susters die hier met ons geuangen ghebrocht zijn, by ons wesen, ende dan salder een wt ons spreken, dien die Heer den mondt opdoen sal, ende die ander sullen toehooren ende swijgen, so lange als die spreecht, ende dat onse wederpartie ooc alsoo doen. Die Heeren: Wy en willen v lieden by malcanderen niet laten comen, wy willen dat ghy hier alleen sult disputeren. Doen seyden wy: Mijn Heeren, het waer v lieden dat alder// ⁺bequaemste, ende het ghinck al met eender disputatien door, anders sult ghy wederom altijt een disputatie op nieu beghinnen moeten met een oft twee smaels. Die Heeren: Wat ist dan, wy willent alsoo niet hebben, Doen seyde een Raetsheer: Sy willense by den anderen hebben, om dat sy den anderen noch meer verleyden souden, daerom en machmense niet daer bi laten comen. Hans van Ouerd. Mijn Heeren, ghy segt dat ghi Rechters zijt, maer wy houden v als onse partye, want ghi soect ons in alle wegen te crenken, ende ons ende onse medegenooten met gewelt, ende listicheyt ^* afuallich te maken van onsen ghelooue. Antw. Waerom en souden wy dat niet doen, om dat wy se weder te recht mogen brengen. Hans van Ouerd. Wel mijn Heeren, so hoort dit: Omdat wy sien dat ghi geen Rechters, mer onse wederpartye zijt, ende ghebruycket alle gewelt ende listicheyt, waer ghy condt ende moecht tot uwen schoonsten, ende tot onsen achterdeele ²⁾: Inden eersten hebt ghy onse Testamenten, daer wy onsen troost in vinden, met ghewelt ontnomen ende berooft, Ten anderen hebt ghy ons verscheyden geleyt, deen in diepe duystere kelderen, die andere op hooge cameren, Ende ten derden soect ghy ons nv met verscheyden disputatien te verlistigen ende te bedrieghen, ende dan te seggen dat ghy ons ouerwonnen hadt, achter onsen rugge tot onsen broederen, ende dan wederom also tot ons van onsen broederen ende susteren, ende daerom mijn Heeren, en willen wy hier alleene niet disputeren,

* Mat.28.c.19. Mar.16.b.15.

1) Lees: onpartijdich.

+ Fol. 37 r^o.

* 2.Cor.11.a.5.

2) Om u zoo goed mogelijk voor te doen en tot ons nadeel.

[p. 109]

ofte onse broederen ende susteren sullen daer by wesen. Doen sy hoorden dat haer voornemen ouer ons nae haren wille geen voortganck en hadde, soo worden sy seer toornich, ende // ⁺ die Monicken oock, wi sagen wel watter te doen was, dat het al schalcheyt was, wat sy bedreuen, want al wast datmen van sommighe stucken metter Schrift bewese, dat sy onrecht hadden, so en wilden zijt doch niet bekennen, ende ontschuldighen hen lieden metten Keyser, ende zijn mandament, ende die Monicken metter langher ^* gewoonten der Roomscher Kercken, ende metten grooten hoope onser Ouderen, Ende alsmen dan metter Schrift gewesen hadde ter contrarien, dan wast gelijck te voren, als oftmen tegen den ouen gegaept hadde ¹⁾. Doen seyden wy: Wel mijn Heeren, wilt ghy ons dan niet toe laten in redelijcker ordinancien te disputeren, also wy begheert hebben? Antwoort. Neen. Wel dan (seyden wy) ghy wetet den gront ons gheloofs, die wy v vrymoedich beleden hebben, soo muecht ghi nv met ^† ons doen wat ghy wilt, soo verre alst God toe laet, ende siet wel toe wat ghi doet ende handelt, want daer is noch een ^* Richter bouen v, ende de Heere wilt v die ^† Ooghen des verstants op doen, op dat ghy sien moecht, hoe iammerlijck dat ghy vanden ^* valschen Propheten verleydt ende bedroghen zijt, als dat ghy tegen Godt ende dat Lam strijt, het welcke v ^† swaer vallen sal, ist dat ghy v niet en bekeert. Doen zijn wy weder wech gheleyt, als wy niet voorder disputeren en wilden, want dien raet hadden wi met malcanderen besloten, doen wy noch opt Casteel by den anderen waren, buyten der stadt, op dat sy die eenuoudighen niet en souden oueruallen metter disputatien, so en conden sy niemant wijs gemaken, dat syse verwonnen hebben, wel wetende, dat sy niet disputeren en sullen, ten ware dat sy by den anderen quamen, ende dan gheschiet die disputa// ⁺tie tot troost ende vermaninge onser Broederen ende Susteren diet hooren, want doen wy sagen dat sy haer schoonste deden, en wilden wy het onse oock niet laten, want wy sagen wel dattet noot was: Doen sy saghen, dat dit niet gelucken en wilde, doen hebben sy eenen anderen raet voortgebracht, ende hebben eenen Raetsheer ende twee monicken, eenen grauwen ende eenen swarten in een camer bestelt, ende daer wort telcken een broeder oft suster voort ghehaelt, datse disputeren souden, ende beweeren den gront haers gheloofs metten Monicken, Die seyden, dat sy in een camer alleen niet disputeren en wilden, maer int openbaer, als wy by den anderen zijn voor de Heeren. Doen seyden sy: wy besweeren v

+ Fol. 37 v^o.

* Sap.14.b.16.

1) In het gapen den mond van een bakkersoven willen evenaren; iets onbereikbaars willen.

† Jere.26.b.14.

* Ephe.6.a.9.

† Eph.1.c.18.

* Jer.14.b.14.

† Actor.9.a.5.

+ Fol. 38 r^o.

[p. 110]

by v gelooue ende by uwen doopsel, dat ghi hier disputeert. Doen seyde de broeder: Mijn gelooue ende ^* doopsel kenne ic, maer ic en hebbe met uwen besweeren niet te doen, dan laet ons by malcanderen comen, dat is recht onse begeeren, om met v lieden int openbaer te disputeren, mer niet aldus in een camer alleen, Doen ontboden sy een ander, ende also, tot dat syse alle voor hadden, ende daer en woude niemant also disputeren. Doen moeste ick oock voort comen alleen in een camer by eenen Raetsheer, ende twee Monicken, die begonden my oock te besweeren. Doen seyde ick: Wat wilt ghy my besweeren, dat ick de ^‡ roosen voor die honden, ende die peerlen voor die verckens werpen sal, op dat ghyse vertreden sout ¹⁾? Neen dat heeft my die Heere verboden, Neen ick achte ^‡ Godts woorden al costelijcker, dan dat ic hier ^* dat licht te vergeefs soude laten schijnen, daer niemant door verlicht en worde, maer dattet gelastert ende bespot soude worden, ghelijck ghy lieden doet, alsmen // ⁺ v de waerheyt seyt. Doen beswoeren sy my noch al veel meer. Doen seyde ic: Wat wilt ghy veel besweeren, ick en achte v besweeringe niet, want het is eenen aert der ^† toouenaers, die teghen die waerheyt besweeren: Maer nv sie ick wel, waer door dat onse twee broeders ende suster haer sielen ^* gemoort ende verleyt zijn, door v toouersche besweeringe, dat sy haer voor des duyuels listicheyt niet gehoedt en hebben, dat si de gauen niet en hadden te disputeren. Doen seyde die Gardiaen: Ghy hebt v beroemt in uwen brief, te disputeren int openbaer, waer om en dorst ghy nv niet disputeren. Hans van Ouerd. Ghy Monick, dat begeer ic noch van gantser herten, mijn ^* ghelooue te verweeren met Gods woort, int openbaer voor allen menschen, maer v cappe soude al anders beuen, als ghy met mi moest disputeren opt vyer, ende dat die Ouericheyt uwe beschermer niet en waar. De Raetsheere: Neen, wy en hebben daer af gheenen dorst, om v int openbaer te laten disputeren, ghy zijt nv in onsen handen. Hans van Ouerd. Ick hebbet begeert, eer dat ick wiste dat ick in uwen handen comen soude, maer ick sie wel, dat wy in die Clauwen des ^* Arents ²⁾ gheraect zijn, ende die daer in coemt, die en can daer niet weder wt comen, hy en moetter siel oft lijf laten. Die Raetsheeren: Wie is die Arendt, die Keyser? Hans

* Marc.16.b.19.

‡ Math.7.a.6.

1) Eene vertaling van Matth. 7:6, die ik in geene bijbeluitgaaf heb kunnen vinden.

‡ Psal.19.b.11.

* Luc.8.b.16.

+ Fol. 38 v^o.

† 2.Par.33.a.6.

* Eze.13.b.19. Joan.10.a.1.

* 1.Pet.3.b.15.

* 4.Es.11*.12*.

2) Die arend is, zooals uit den tekst, daarbij aangehaald, blijkt, ontleend aan het apocriefe boek IV Ezra, hoofdstuk 11 en 12. Hij komt daar, evenals de dieren in Daniël, voor als beeld van een rijk: hier van een rijk, dat geheel de wereld wil omspannen. Zie de aanteekening op bl. 101, fol. 32 r^o. De in den tekst genoemde brief aan de Heeren van de Wet te Gent volgt achter dit schrijven.

[p. 111]

van Ouerd. Neen, ^† het is dat Roomsche Rijck ofte ghewelt, leest den brief die ick v lieden gheschreuen hebbe, die sal v wel onderscheyt gheuen. Doen hadden wy noch veel woorden met malcanderen, ende de Monicken worden gram op my, ende beghonsten ^* opgeblasen woorden te spreecken. Doen seyde ick, dat Paulus te recht gheprophe// ⁺teert hadde van hen lieden, ^†dat si lasteraers, stout, ende opgheblasen waren. Doen wert broer Jan de croock so toornich, dat hy begonste te roepen: Sotkens, Sotkens, Ketters, Ketters zijt ghy lieden. Hans van Ouerd. ^* Siet, en is dat niet een fijn Leeraer? ende Paulus seyt: ^† dat een Leeraer niet kijfachtich noch toornich wesen en sal. Die Raetsheere schaemdet hem self, dat die Monick so leelijcken ghebeerde ¹⁾, ende vermaende hem stille te wesen.

Daer nae op een ander tijt, quamen daer twee wereltlijcke Papen: Meester Willem van den Nieuwen lande, ende die Proche-Pape van S. Michiels. Ic vraechde haer, wat sy begheerden. Sy seyden. Wy comen om uwe siele te soecken. Dat mael hieldt ick mij so bedect, als ick conde, verhopende, dat wy int openbaer voor de Heeren, gedisputeert souden hebben, als sy my seyden, dat sy haer beste daer toe doen souden, Maer doen ick hoorde, dattet niet zijn en mochte, doen sy ten anderen mael weder by my quamen metten Schrijuer, dachte ick, wy moeten metten anderen al anders aent boort, dan wy laestmael waren. Doen vraechde ic. Wat begeert ghy dan? Antwoort: Wy begeeren dat ghy v wilt laten onderrichten, want siet, wy soecken doch v siele. Hans van Ouerd. Doet ghy dan so grooten neersticheyt om sielen te soecken? Antw. Jae. Hans van Ouerd. Wel, so gaet inder Stadt aen allen plaetsen, tot dronckaerts, hoereniaghers, vloeckers, schelders, ghierigen, houaerdigen, ende afgoden dienaers, suypers ende brassers, ende moorders die ^† onnosel bloet vergieten, dat zijn noch al uwe broeders, gaet ende soect hare sielen, de mijne heeft ^* Christus gevonden. Antw. Wy vermanense, dan heb// ⁺ben wy onse sielen gequeten. Hans van Ouerd. Het en is daer mede niet genoech, ghi moest tot haer gaen ende ^* bestraffense also, ende wilde sy dat niet hooren, so moest ghyse voor die gemeynte brengen, ende bestraffense int openbaer, hoorden sy dan niet, doense dan wter ghemeynten, houtse als heyden ende openbaer sondaers ²⁾, alsoo Christus leert, Ende Paulus totten ^* Corinthen. Ende bestraft oock uwe Richteren, die gewelt ende onrecht doen, Ja ^† onnosel bloet

† Dani.7.b.7.

* Col.2.b.18.

+ Fol. 39 r^o.

† 2.Tim.3.a.2.

* 1.Tim.3.a.1.

† Titu.1.b.7.

1) Zich gedroeg; te werk ging.

† Esai.59.a.7.

* Luc.15.b.9.

+ Fol. 39 v^o.

* Mat.18.b.15.

2) In meer dan ééne 16^de-eeuwsche hollandsche vertaling wordt hetzelfde woord nu eens met ‘tollenaers’, dan met ‘openbare sondaers’ weêrgegeven; evenals in duitsche vóórluthersche vertalingen met ‘Offensünder’.

* 1.Cor.5.b.

† Esa.56.a.7.

[p. 112]

storten ende vergieten. Doen seyde een Paep: Souden wy de Ouerhoofden gaen bestraffen? Doen vraechde ick, oft God een ^† aensiender der persoonen waer. Antw. Neen. Hans van Ouerd. Wilt ghy Gods dienaers wesen, ende wilt die personen aensien? Ant. Dat soude een oproer maken in die Stadt, ende ¹⁾ souden een daerom dooden. Hans van Ouerd. Soo leedt ghy om de ^* gherechticheyt. Maer my docht dat sy geenen grooten lust en hadden daer voor te lijden. Somma, wy handelden also veel vanden ban ²⁾, alsment also na ^* Christus ende ^† Paulus woorden nae volghen soude, datter Paus, Prelaten, Keyser, ende Coninck, Ja sy oock met haren gheheelen hoope souden buyten ghesloten worden, also soude dat hoopken al cleyn geworden hebben. Doen seyde ick haer lieden, dat haer geheel huys in brandt stont, metten helschen vyere ontsteken, dat souden sy eerst blusschen ^* eer dat sy quamen sien, oft in ons huys eenich dangier des vyers waer. Doen ghinghen sy wech, die eene Paep en quam niet meer weder. Meester Antonius van Hille daer handelde ick oock soo mede, die quelde den anderen, maer my liet hy met vreden.

Hier mede beuele ick mijn lieue broederen ende susteren inden Heere inde handen // ⁺ des almachtigen Gods ende Vaders door Jesum Christum onsen Heere, Amen. Geschreuen in mijnder geuanckenisse, om dat ^* getuygenisse Christi. In die duyster geuanckenisse heb ic een maent gelegen, nv legge ic in eenen diepen ronden put, daer isset wat claerder, daer in heb ick desen brief gheschreuen. Ick verhope in dese weecke mijn ^† offerhande te doen, soo het den Heere belieft, metten genen die de Heere daer toe voorsien heeft, want ist dattet dese weecke niet en geschiet, so salt noch wel twee maenden verbeyden, met dat sy dan in ses weecken niet te rechte en sitten. Weet dat onse broederen ende susteren wel ghetroost ende ghemoet zijn door de ghenade des Heeren, Godt heb lof: Ick bidde v door die Broederlijcke Liefde die ghy tot my hebt, dat ghy desen brief bescict na Vrieslant, namelijc in Emderlant, desen selfden brief, also haest als ghy cont, ghy moecht hem wel wtschrijuen, maer haest v daer mede, dat begeere ick vriendelijck datmen hem beware, op dat hy niet gheschuert oft vuyl en worde. Die broeders die by mi inden kelder liggen, laten v altesamen ^* groeten metten vrede des Heeren. ^‡ Wy bidden da-

† Act.10.d.34.

1) ‘Zij’ is reeds in n^o. 1, 1562 uitgevallen.

* Mat.5.a.10.

2) Met ban wordt hier alleen de algemeene eisch bedoeld, dat in de gemeente van Christus over de zeden der leden tucht worde geoefend; niet die eigenaardige instellingen en voorschriften voor de toepassing van dien eisch, waarover in oude doopsgezinde kringen zooveel strijd is geweest. Die strijd kwam in dezen tijd, 1550, eerst op, en niet in Vlaanderen, maar bij de oudsten in het Noorden.

* Mat.18.b.15.

† 1.Cor.5.b.

* Mat.7.a.5.

+ Fol. 40 r^o.

* Apo.1.a.9.

† 2.Pe.1.b.14.

* 2.Tess.5.c.26.

‡ Col.1.a.9.

[p. 113]

gelijcx den Heere voor v lieden, doet ooc so voor ons, ^* Wandelt inde vreese des Heeren, soo salt v wel gaen. Als desen brief gelesen is, so beschict hem na Antwerpen, dat hy inder gemeynte te Emden beschict werde, op dat hy voor een yegelijc ghelesen werde, dat begheer ic aen mijn lieue broeders door die broederlijcke liefde die ghy tot my draecht.

§ ⁺Dit is eenen Brief van den selfden Hans van Ouerdamme, die hy ghesonden heeft aen die Heeren van der wet te Ghent, ende aen die Raetsheeren, sdaechs te voren, eer hy geuanghen worde.

Verstaet wel:

DIe Ooren heeft om horen die hoore ⁺, Ende diet leest, die mercke daer op, ende oordeelt met verstant der heyliger schrift, mer ^† wee den genen die met onuerstande oordeelt. Hoort, tot v ist dat ick spreke, o ghy vleyschelijcke generatie, ghy Ismaelijten, Ghy die v beroemt Christenen te wesen, om dat ghy wten water sonder Gheest gheboren zijt, ende ghy veruolcht die kinderen der beloften, die door den ghelooue in Gods woort wten water ende Geest geboren zijn, Ja ghy veruolchtse ghelijc ^† Ismael Isaac dede, gelijck ^‡ Esau Jacob, ende als die ^* Joden Christum veruolchden, alsoo doen nv die vleyschelijcke geborene Antechristen die geestelijcke geborene Christenen, (die de beloften des eewighen rijcx ontfanghen sullen door Christum, ^† die een erfgenaem alder dingen is, die zijn ^* rijck wederom laet vercondigen door den Euangelium, ^† Tot boete ende warachtich berou der dooder wercken, door den gelooue aen hem) zijn getuygen versmadende, &c. Dit is den ^‡ wint, o ^* Arent ¹⁾, wilt mercken, die daer blaest waer hy wil, die ghy niet en weet van waer hy coemt, oft waer hy henen gaet. Hoort nv zijn stemme, // ⁺ die den Alderhoochsten behouden heeft tot in de laetste tijden, om v dijne misdaden ende straf te openbaren, de welcke nv begint zijn volc te verlossen ⁺ door veel

* Act.9.d.31.

+ Fol. 40 v^o. [n^o. 2.]

+ Mat.13.b.9. Apoca.2.3.

† Esa.5.c.20.

† Gen.21.b.10. Gala.4.c.29.

‡ Ge.27.f.41.

* Mt.26.e.46. Joan.5.b.16.

† Heb.1.a.2.

* Mat.24.b.14. Mar.1.b.14. Apoc.14.a.6.

† Mt.4.b.17. Marc.1.a.4. Tit.2.b.12.

‡ Joan.3.b.8.

* 4.Esd.11.12.

1) Zie de aanteekeningen bij fol. 32 r^o en 38 v^o.

+ Fol. 41 r^o.

+ 4.Esd.11.d.37. 12.d.31.

[p. 114]

catyuicheden ende verdriet. Daerom merckt, o ghy Arent, dat eynde dijns tijts is seer na by, zijt ghy niet dat vierde Dier? O ia ghi, dat Daniel sach, dat met zijn ^* ijseren tanden al verschuerde, ende dat ouerblijfsel met zijnen voeten vertrat, ende dat alderquaetste Hoornken voortbrochte. Ende ghy hebt bewoont dat Aertrijcke veel iaren met bedroch, ende ghy hebt de werelt ^† geordeelt, niet metter waerheyt, want ghi hebt die saechtmoedige gequelt, ende die rustende gequetst, ende hebt die logenachtige lief ghehadt, ende die wooninge verdoruen der geender die vrucht maken, ende hebt ouerweldicht die v niet en misdeden, Daerom is dijne versmadinge totten Alderhoochsten opgegaen, ende uwe houeerdicheyt totten Alderstercksten. Daeromme moet ghy Arent wech ghedaen worden, ^* op dat de aerde vercoele, ende wederkeere, verlost zijnde van uwer cracht, ende hopen mach dat oordeel ende ontfermherticheyt des geens diese gemaect heeft, Wiens ordeel beter ende gerechter wesen sal dan het uwe, o ghy Arent. Daerom moeten uwe quade hoofden, die totten laetsten behouden zijn, dat eynde des Arents wesen, om de alderquaetste boosheit des Arents te volbrengen met zijnen quaden vederen, die ooc tot int laetste gehouden zijn.

^†Hierom hoort ghy ijdel lichaem des Arents die v ijdelijc beroemt, het gene dat ghi niet en zijt, te weten, Christenen. Hoort ooc toe ghy alderquaetste Clauwen, die gewillich ende bereyt zijt te verderuen ende te verschueren, het gene dat v alderquaetste hoofden gebieden, door den raet der ^* logenachtigen, die sy lief hebben. Waerom verblijt ghy v int verdriet // ⁺ ende vallen der armer lammerkens ende suygelingen, die noch ^* melc nutten, de welcke ghy met gewelt geuangen hout, ende met valsce logenachtige listen haer sielen moordet, de welcke maer een iaer oft twee ten hoochsten aent gehoor der waerheyt ghecomen zijn, ghy en hebt noch niet, die v in allen Articulen des geloofs onderrichten connen.

Schaemt v des beroemens, dat ghy door uwe vleyscelijcke blinde geleerde, die onnosele verwonnen hebt, met subtijle logenachtige listen ende gebroken schriften. Och wee wee, der groter ellende, der veruaerlijcker tijden, dat die ^* boosheyt so verre de ouerhant genomen heeft, dat die waerheyt so vele niet toegelaten en is, haer int openbaer te verantwoorden. Den Alderhoochsten si geclaecht des iammers, gewelts ende groter ellende der beuruchter ende suygelingen in dese tijden, Om dat haer gheen hulpe, troost nochte bystant geschieden en mach, van den genen die de Heere meer genaden ende gauen gegeuen heeft, om de ^† wederstrijders den mont te stoppen. Oft ghy hier op seggen wilt: Laetse dan voort

* Dani.7.a.7.

† 4.Es.11.e.41.

* 4.Esd.11.e.

† 4.Es.11.e.45.

* 4.Es.11.e.42.

+ Fol. 41 v^o.

* Heb.5.b.15.

* Mt.14.a.12.

† Titu.1.b.11.

[p. 115]

comen die beter begaeft zijn, ende meer genaden ontfangen hebben. Hier op antwoorden wi, dat die wolf lange roepen soude na de schapen, eer sy comen souden, wel wetende, dat si van hem verschuert souden wesen met grooter wreetheyt, sonder recht ende redelijcheyt. Och wee wee, hoe gruwelijck een oordeel, ende veruaerlijcke straffinghe des grammighen verslindenden toorne Gods, die sonder eenige bermherticheyt den onschuldighen ende goduresenden benauwen, veruolghen, ende vermoorden, ende selue so ongodtlijck leuen in alder ongherechtigher wercken des vleysches, ^* soo dat sulcke dat rijcke der hemelen niet besitten en sullen: O ghy gheestelijck Baby// ⁺lon, hoe sal de Heere die onnosel sielen ende dat bloet zijnder getuygen aen v versoecken ende ^† wreecken, want het al in v beuonden wort: Ghy hebt die Coningen der aerden ende alle volcken so ^* droncken gemaect met den wijn der geestelijcker hoerderijen, als dat sy die waerheyt sien noch hooren en moegen. Och oft wi ons eens vry mochten verantwoorden int openbaer metten woorde Gods, in teghenwoordicheyt eens grooten bernenden vyers, met alle uwe geleerde Doctoren, Licentiaten, Papen ende Monicken, die Antechrists Rijcke helpen stercken, beschermen, bewaren ende onderhouden, ende dat die gene die verwonnen worde int vyer soude geworpen worden, so en waert geen noot, die arme onnosel lammerkens te quellen ende te benauwen, so mochte v gelooue ooc beproeft worden, hoe dattet metter waerheyt ouer een quaem, dan en waer ^† Pilatus hantwater, ofte des Keysers Mandament van geenen noode, ende die Ouericheyt soude onschuldich blijuen van tbloedt der onnooselen, als sy Gods woort lieten Rechter wesen ouer den Ghelooue, Maer neen, ^‡ de valsche Propheten ende verleyders weten wel, dat haer schalckheyt ende bedroch al te seer daer door geopenbaert soude worden. Daeromme roepen sy soo neerstich, als de Schriftgheleerden ende Phariseen deden: ^* Cruyst hem, cruyst hem, des Keysers Mandament moet douerhant hebben, also wast in den beginne des vierden Diers, ende nv oock alsoo int eynde des seluen Diers. Merct met verstant diet begrijpen can, het eynde is dat alderbooste. (Vorsten) doet boete ende betert v, want ^* dat eynde alder dingen is seer na by: Wee v ghy valsche Propheten, die de waerheyt wederstaet, ghelijck de ^† Egypsche tooue// ⁺naers Moysi widerstonden. ^† Mer uwe scalcheyt sal noch allen menschen openbaer worden ghelijct alrede nv wel beghint. Wee v ghy voorvechters ende campers des Antechrists die de lange gewoonten der Roomscher kercken aentrect als een pantsier, om v daer mede te verweeren tegen de waerheyt, ende dat mandament des Keysers als eenen schilt, ende dat Sweert der Ouerheyt voor v drijft, om in allen landen ^* onnosel bloet te

* 1.Cor.6.a.10. Gala.5.c.20. 1.Pet.4.a.4. Apo.22.c.15.

+ Fol. 42 r^o.

† Apo.18.a.5. e.24.

* Apo.14.a.8. 17.a.2. 18.a.3.

† Ma.27.c.24.

‡ Jere.14.b.13.

* Luc.23.b.20.

* 2.Pet.4.a.7. 2 Tim.3.a.

† Exo.7.c.22.

+ Fol. 42 v^o.

† 2 Tim.3.a.8.

* Esa.59.a.7.

[p. 116]

vergieten, der geender die hen niet en begeeren te verweeren met eenige tijtelijcke ofte lichamelijcke wapenen, dan alleene met ^† Gods woort, dat is ons sweert, dat tweesnijdende ende scherp is. Maer wy worden dagelijcx seer belogen van den genen die daer seggen, dat wy ons ghelooue metten sweerde souden beweeren, als die van Munster deden. Die almachtige Godt wil ons behoeden voor alsulcke gruwelen.

Weet ghy Edel Heeren, Raetsheeren, Borgermeysters, ende Schepenen, als dat wi den Staet ws dienst bekennen voor recht ende goet, iae van God geordineert ende ingestelt ⁺. Te weten, dat wereltlijcke Sweert tot straffinge der quaetdoenders, ende tot bescherminge der goeden, ende wy begeeren v in alle ^† schattingen, tollen ende ordinancien gehoorsaem te zijn, ^* so verre als het niet tegen Godt en is. Ende waer ghy ons in alsulcken wijse ongehoorsaem vint, begeeren wy gheerne onsen straf te ontfangen als misdaders, dat weet God, ^‡ die alle herten kent, dat dit onse meyninge is. Maer verstaet ghy Edel Heeren, dat misbruyck ende mishandelen van uwen Staet ofte Dienst, en bekennen wy niet, dat van God sy, maer wt den Duyuel te wesen, ende dat den Antechrist v de oogen ^† betouert ende verblint heeft, door de listicheyt des duyuels, dat ghy v selue niet en bekent, wie ghy // ⁺ zijt, ende hoe swaerlijck dat ghy inden ^* toorne Gods gheuallen legt, Daerom wort nuchteren ende ontwaect, ende doet die ^‡ ooghen des verstants open, ende siet teghen wien dat ghy ^* strijdet, dattet tegen geenen menschen, maer tegen God is, Daerom en willen wy v niet ghehoorsaem zijn, want het Godt alsoo belieft, dat wy daer door ^† gheproeft sullen worden, Daeromme willen wy lieuer, door Godts ghenade, ons tijtelijck lichaem laten branden, verdrencken, onthoofden, recken ofte pijnigen, alsoot v goet dunct, het sy gheesselen, bannen, ofte veriaghen, ende onse ghoeden laten ^† beroouen, al eer dat wy v lieden teghen des Heeren woort eenighe ghehoorsaemheyt willen bewijsen, ende willen daer inne verduldich ende pacientich zijn, beuelende God de wrake, want wy kennen den ghenen, die geseyt heeft: ^* Het behoort my toe te wreecken, ick salt vergelden, seyt de Heere. Ende wederomme: De Heere sal zijn volck ordeelen, Ende het is veruaerlijc te vallen inde handen des leuendighen Gods. Ende dit betuycht den Geest, dat dit voor de duere is, ende het beghin is. Hoort toe ghy ^* halue grootste ¹⁾: Bereydt v bedde, want ghy sult baren. Wat sal ick

† Heb.4.b.12. Apoca.2.3. Eph.6.b.17. Apo.19.b.13.

+ Rom.13.a.4.

† Mat.22.b.17. Rom.13.b.7.

* Act.4.b.19.

‡ Jere.17.b.10.

† Apo.18.e.23.

+ Fol. 43 r^o.

* Matt.3.a.7.

‡ Ephe.1.c.18.

* Acto.9.a.2.

† Esa.41.b.10. 4.Es.15.a.3. Mat.5.a.10. Luc.14.c.26. Acto.4.b.19. 2.Tim.3.b.12. Heb.11.f.36. Apo.2.b.10.

† Esa.59.b.15. 4.Esd.16.e. 47.g.73.

* Deu.32.d.35. Rom.12.b.19. Heb.10.d.13.

* Die ter haluer tijt des barens gecomen zijt.

1) Reeds de eerste uitgaaf van 1562 vond dit ‘halve grootste’ onverstaanbaar en zette er daarom op den rand de verklaring bij; evenals op fol. 206 v^o, 231 r^o, enzv. Zie Inleiding bl. 22, 23.

[p. 117]

baren? Die vrucht ws arbeyts, met pijne ende smerte, daer na die doodt. Hoort ghy ter rechter zijde: Bereyt de mate. Waer toe sal ickse bereyden? Om uwen Naesten te meten, ende dan sult ghy oock ^† ghemeten worden. Bereydt v ghy vuyre, ende en blijft niet lange. Hoort toe, v spreke ick toe, ghy Hoorns gesinde ¹⁾: Den dach uwer maeltijt is tegenwoordich, uwe Spijse is al bereydt, etet rasch dat vette vleesch der dronckenen, op dat de macht der ^* Beesten ghegheuen worde, Den sin is v // ⁺ gegeuen also te doen, Ghy sult na die Beeste een cort gewelt hebben, Ghy strijdet teghen het Lam, maer het Lam sal v ^† ouerwinnen, Die is een Coninc alder Coningen een Heere alder Heeren, ^* wiens rijck blijft inder eewicheyt, Amen.

Wy betuygen van hem, ^† dat hijt is die daer comen sal, Jae hy coemt haestelijck, de Heere Jesus, die een yegelijck ^* loon gheuen sal na zijne wercken, Amen ²⁾.

ICk weet, die Godes woort bekent
^* Dat hy ter werelt moet lijden
Hans van Ouerdamme te Ghent
Keescooper tot zijnder zijden
Die hebben sulcx gheproeft seer wel
Met noch meer ander vromen
Die door een ³⁾ quamen int gequel
Die niet scheen fel
Maer zijn gront sy niet vernomen.

Maer om dat Hans van Ouerdam

En Hansken keescooper beyden
^† Door cracht die haer van bouen quam

† Matt.7.a.2.

1) D.i.: gij, die een hoorn van het groote beest (uit Daniël, IV Ezra of de Openbaring), een heerscher over het ‘roomsche rijk’ huldigt. Zie de aanteekening op fol. 32 r^o, 38 v^o.

* Apo.17.b.13.

+ Fol. 43 v^o.

† Apo.17.b.14.

* Luce.1.c.29. Apo.12.a.1.

† Apo.1.a.4.

* Rom.2.b.16. Apo.12.a.4.

2) In de uitgaaf van 1562, waarin, zooals men weet, het volgende lied evenmin als al de verdere liederen voorkomt, volgt op deze plaats: ‘Hiernae volcht eenen Brief van Hans Keescooper dewelcke met den voorghenoemden Hans van Ouerdamme geuangen lach.’ Die brief staat op fol. 45 v^o hierachter.

* Psa.34.c.20. 2 Tim.3.b.12.

3) Iemand.

† Col.1.c.29.

[p. 118]

 

Gods woort sonderling verbreyden

 

Dies moesten sy besueren dat

 

Sy namen haer te gader

 

En settense int duysterste gat

 

Sijnde niet mat

 

Aenbaden sy God den Vader.

 

^‡ Sy zijn te samen voortgebrocht

 

Bouen al voor die Raetsheeren

 

Die hebben neerstich ondersocht //

 

⁺Na haer gheloof ende leeren

 

^* Mer haer wert gegeuen een mont

 

Na des Heeren toeseggen

 

Die der werelt niet en wert cont

 

Hoe cloeck van vont

 

Te vergeefs zijt ouerleggen.

 

Segt mijn Heeren, sprac Hans tot haer

 

Al met voordachtigen sinne

 

In wat huys zijn wy hier te gaer

 

Bruyctmer ¹⁾ recht oft gewelt inne

 

Den Raet.

 

Ghy zijt daermen dat recht gebruyct

 

Hans.

 

God geef dat so moet wesen

 

Waerin beschuldicht ghy ons? ontluyct

 

Dat by v duyct ²⁾

 

Ghy mijn Heeren hooch gepresen.

 

Waerom hout ghy ons geuangen vast

 

En gesloten na v belieuen

 

Hebben wy gedaen ouerlast

 

Als moordenaers ofte dieuen

 

Oft schelmstucken, wijset ons aen

 

Den Raet.

 

Men weet sulcx niet van v lieden

 

Hans.

 

Wel waerom hout ghy ons geuaen

 

Den Raet.

 

V weerpart plaen ³⁾

 

Salt v lieden wel bedieden

 

Hans eyschte stracx daer int gemeen

 

Wie zijn weerparty zijn soude

 

Daer was Raetsheer oft Monick geen

 

Die welc den naem hebben woude.

 

Hy sprack, waerom zijn wy in bant

 

Isser geen weerpartije?

 

Het is de Keyser valiant

 

U wederstant

‡ Mat.10.b.17. Luc.21.b.11.

+ Fol. 44 r^o.

* Luc.21.b.14.

1) Gebruikt men er.

2) Openbaart wat bij u schuilt.

3) Eenvoudig weg.

[p. 119]

 

Sprack een Raetsheere daer bije.

 

Tegen des Keysers Mayesteyt

 

Hebben wy doch niet bedreuen

 

^* Na den gewelt hem toegeleyt

 

Van God, ende wil hem gheuen

 

Gehoor in als met goet verdrach

 

So veer dat inder maten //

 

⁺Oock metter waerheyt bestaen mach

 

Den Raet.

 

V luy men sach

 

Vergaert tegen zijn Placcaten.

 

Hans.

 

Ten is niet geoorloft zijn macht

 

^† Sulcke gheboden te maken

 

Aldaer treet hy buyten de cracht

 

Van God verleent, wy dat laken

 

Hem geensins kennende daer in

 

Voor een Ouerst van trouwen

 

Meer gelt ons der sielen ghewin

 

Dat wy met sin

 

^†Ghehoorsaem Gods gebot houwen.

 

Sy hebben aengeheuen noch

 

Met haren quade besweeren

 

Wat wilt ghy my besweeren doch

 

Hans.

 

^*Die roosen om te verneren

 

En werpen voor die honden fel

 

Die peerlen voor de swijnen

 

Neen, dat is tegen Gods beuel

 

Meer acht ickt wel

 

^†Dan tlicht vergeefs laten schijnen.

 

Die Papen met haer valsche Leer

 

^‡Teghen de waerheyt seer crachtich

 

Mochten niet staen, dat deed haer seer

 

Daeromme waren sy clachtich

 

Aen den Wolf, die de Schapen soet

 

Daer na aen palen dede braden

 

Blusschen moest dat onnosel bloet

 

Haer wreet ghemoet

 

Eer sy haer mochten versaden.

 

Dus quam des doots vonnis subijt

 

Als die Procureur vermonde

 

Dat ghy Ketters verwesen zijt

 

Dat is daerom oorconde

 

Dat met v is ghedisputeert

 

Door verscheyden Gheleerden

* Rom.13.a.2.

+ Fol. 44 v^o.

† Esa.10.a.2.

† Acto.5.d.30.

* Mat.7.a.6.

† Luc.8.b.16.

‡ Luc.21.b.14. Acto.6.b.10.

[p. 120]

 

Mer willens hebt ghy v niet bekeert

 

Noch aengeueert

 

Donderwijsinge van weerden. //

 

⁺Hadden wy openbaer mogen fijn

 

Disputeren met v Clercken

 

Wat sy al voor Gheleerde zijn

 

Dat hadmen dan mogen mercken

 

Mijn Heeren, sprack Hans voor den Raet

 

De Procureur antwoorden

 

Seggende: Tis nv al te laet

 

Tis al te laet

 

Maer sy haer niet en verstoorden.

 

Sy worden voort geschict daer nae

 

Met lacchenden mondt sy gingen

 

Hans sprack: Tis nv al te laet, iae, iae

 

Men sachse van vruecht ontspringen

 

Sy haddent bey fijn ouerleyt

 

Als voorsichtige Losen ¹⁾

 

Dat Keescooper met lanck verbeyt

 

Tis my gheseyt

 

Wt trecken soude zijn hosen.

 

Daer en tusschen in dit begaen

 

Sou Hans het volck wat goets seggen

 

En also heeft hy ooc ghedaen

 

Na haren cloeck ouerlegghen

 

Voorts elck aen een staeck staende daer

 

Deden sy haer offerhanden

 

Men schreue vijftienhondert Jaer

 

En vijftich claer

 

Wanneer sy te Ghent verbranden.

 

O Christen ^* v ten strijt begeeft

 

^† Aengrijpt nv Schilt ende Wapen

 

Siet dat ghy voor tBeest niet en beeft

 

Neemt een voorbeelt aen dees Knapen

 

Dat ghy met haer vercrijcht het loon

 

Gheen dinck laet v beletten

 

^‡ Dringt door denge poort nae de ^* Croon

 

Dien Godes Soon

 

Den zijnen sal self opsetten.

finis.

+ Fol. 45 r^o.

1) Slimmerts; looze lieden. Deze trek is ontleend aan 'tgeen fol. 47 r^o volgt.

* Eccl.2.a.1.

† Eph.6.b.12.

‡ Mat.7.b.13. Luc.13.c.22.

* 4.Es.2.f.43. Apo.2.b.10.