Het Offer des Heeren

[p. 91]

§ ⁺Dit is de Belijdinghe van een teeder Meysken, geheeten Elisabeth, die een Bagijnken hadde geweest, de welcke tot Leeuwerden geuangen ende ghedoot is. Int Jaer. 1549 ¹⁾.

DEn vyfthienden Januarij, in het Jaer M.CCCCCXLIX. Te reeckenen het beghinsel des Jaers van nieu Jaers dach af, doen wert Elisabeth gheuangen. Ende doen de ghene die haer vanghen souden int huys quamen (te weten, daer sy woonde) so vonden sy daer een latijns Testament. Ende doen sy Elisabeth hadden, seyden sy: Wy hebben, wy hebben de rechte man, wy hebben nv de Leerarisse, ende seyden: Waer is v Man, die Leeraer Menno Simons, &c. Ende sy brachtense op dat Raethuys. Ende des anderen daechs namen haer twee Witkouels ²⁾ tusschen haer beyden, ende brachtense op dat Blockhuys. Doen worde sy voor den Raedt ghestelt, ende sy vraechden haer by haren Eedt, oft sy oock eenen man hadde. Elisabeth antwoordde: Ons en behoort niet te ^* sweeren, maer onse woorden sullen zijn: Jae, iae, ende Neen, neen, Ick en hebbe gheenen Man. De Heeren: Wy segghen, dat ghi een Leera-

+ Fol. 25 v^o.

1) Behalve hetgeen hier over Elisabeth voorkomt, dat door Van Braght, II, bl. 81, 82 is overgenomen, heeft deze op bl. 156-158 over haar nog een ander uitvoerig bericht. Hij had dit uit familieoverleveringen, waarvan hij de herkomst meêdeelt. Dat Elisabeth of, zooals zij in het Sententieboek van het Hof van Friesland heet, Lijsbeth Dirksd. ‘van grooten huyse’ was en in het Klooster Tienge bij Leer in Oostfriesland, dat zooals meer kloosters eene kostschool voor meisjes uit den deftigen stand schijnt geweest te zijn, onderwezen was in allerlei kunsten en in 't Latijn: dit een en ander, door dat bericht meêgedeeld, strookt met 'tgeen het Offer des Heeren omtrent haar behelst. Haar vonnis en dood vielen niet, zooals dit laatste en eveneens Van Braght en de Bibliographie, II, p. 686 zeggen, op 27 Maart, maar op 27 Mei 1549. 't Blijkt uit het Sententieboek. Aan haar wordt een lied toegeschreven, dat Blaupot ten Cate vermeldt, Geschiedenis der Doopsgezinden in Holland, II, bl. 21 en 209; zie ook de Bibliographie II, p. 686. Ik heb het tot dusver nergens kunnen ontdekken.

2) Witkappen; praemonstratenser monniken.

* Mat.5.d.37. Jaco.5.c.12.

[p. 92]

risse zijt, die veel Lieden verleydt, ende wy hebbent wel van v hooren segghen, Wy willen weten, wie // ⁺ dat v vrienden zijn. Elisabeth: ^* Mijn Godt heeft my gheboden, dat ick lief hebben sal mijnen Heere ende mijnen Godt, daer toe mijn ^† Ouders eeren, daerom en wil ick v niet segghen, wie mijn Ouders zijn, ^‡ want dat ick om Christus Name lijde, dat is mijn Vrienden oneere. De Heeren: Hier mede willen wy v nv betijen laten, maer wy willen weten, wat Lieden dat ghy gheleert hebt. Elisabeth: Och neen, mijn Heeren, laet my doch met vreden van desen, ende ^* vraecht my nae mijn Ghelooue, dat wil ick v soo gheerne segghen. De Heeren: Wij sullent v wel soo banghe maecken, dat ghijt ons wel segghen sult. Elisabeth: Ick verhope door de ghenade van Godt, dat hy ^† mijn tonghe bewaren sal, dat ick gheen Verradersse en worde, ende mijnen Broeder niet en leuere in den doot. De Heeren: Wat Lieden waren daer by, doen ghy gedoopt worde? Elisabeth: Christus sprack: ^‡ Vraechtet den ghenen die daer by waren, oft diet ghehoort hebben. De Heeren: Nv mercken wy, dat ghy een Leerarisse zijt, want ghy v Christo ghelijck maken wilt. Elisabeth: Neen mijn Heeren, dat waer verre van my, want ick my niet hooger en achte, dan dat ^* wtvaechsel, dat daer wt gheuaecht wort wt dat Huys des Heeren. De Heeren: Wat ist dan dat ghi hout vant Huys Godts? Hout ghy onse Kercke niet voor het Huys Godts? Elisabeth: Neen ic mijn Heeren, want daer staet gheschreuen: ^† Ghy zijt den Tempel van den leuendigen Godt, ghelijck als Godt spreect: ^‡ Ick wil in haer woonen ende wandelen. De Heeren: Wat hout ghy van onse Misse? Elisabeth: Mijn Heeren, van uwe Misse en houde ic niet, maer al wat met Godts Woort ouer// ⁺een coemt daer houde ic veel van. De Heeren: Wat hout ghy van dat hoochweerdighe heylighe Sacrament? Elisabeth: Ick en hebbe mijn leuen niet ghelesen in de heylighe Schrift van een heylich Sacrament, maer wel van het ^* Auontmael des Heeren (Sy verhaelde ooc de Schrift die daer op liep.) De Heeren: Swijcht, want de Duyuel spreeckt wt uwen mondt. Elisabeth: Jae mijn Heeren, dit is een cleyne sake ¹⁾; want de ^† knecht en is niet beter dan zijn Heere. De Heeren: Ghy spreect met eenen hoochmoedighen gheest. Elisabeth: Neen mijn Heeren, ^‡ ick spreecke met eenen vrijen moet. De Heeren: Wat sprack de Heere, doen hy zijnen Discipulen dat Auontmael ghaf? Elisabeth: Wat ghaf hy haer, vleesch oft broot? De Heeren: Hy ghaf haer broot. Elisabeth: Bleef de Heere dan daer niet sitten? Wie woude dan

+ Fol. 26 r^o.

* Mat.22.d.36.

† Exo.20.b.12.

‡ 1.Cor.1.c.16.

* 1.Pe.3.b.15.

† Psa.39.a.2.

‡ Joan.18.c.21.

* 1.Cor.4.b.13.

† 1.Cor.3.b.9. 2.Cor.6.b.16.

‡ Lev.6.b.9.

+ Fol. 26 v^o.

* Mat.26.b.25. 1.Cor.11.c.22.

1) Namelijk dat ik mij door u een kind des duivels moet hooren schelden: immers dit heeft mijn Heer ook ondergaan.

† Mat.10.c.24.

‡ Act.26.e.25.

[p. 93]

des Heeren vleesch eten? De Heeren: Wat hout ghy vanden kinderdoop, dat ghy v weder hebt laten doopen? Elisabeth: Neen mijn Heeren, ick en hebbe my niet weder laten doopen, ick heb my eenmael laten doopen op mijn ghelooue, want daer gheschreuen staet, ^* dat den gheloouighen den doop toecoemt. De Heeren: Sijn onse kinderen dan verdoemt, om dat sy ghedoopt worden? Elisabeth: Neen mijn Heeren, dat sy verre van my, dat ic de kinderen ^† ordeelen soude. De Heeren: Soect ghy v salicheyt niet inden doop? Elisabeth: Neen mijn Heeren, al dat water van de zee en mocht my niet salich maecken, ^‡ maer de salicheyt staet in Christo. Ende hi heeft my gheboden, ^* Godt mijnen Heere lief te hebben boven alle dinck, ende mijnen Naesten als my seluen. De Heeren: Hebben de Priesters oock macht de sonden te vergheuen? // ⁺ Elisabeth. Neen mijn Heeren, hoe soude ick dat gheloouen, ick seg dat Christus de eenighe ^† Priester is, door welcken de sonden vergheuen worden. De Heeren: Ghy segt, dat ghijt al ghelooft, dat met de heylighe Schrift ouer een coemt, houdy dan van Jacobus woorden niet? Elisabeth. Jae ick mijn Heeren, hoe soude ick daer niet van houden? De Heeren. Heeft hy niet ghesproken: Ghaet totten Outsten vande Ghemeynte, dat hy v ^* salue, ende voor v bidde? Elisabeth. Jae, maer mijn Heeren, wout ghy dan segghen, dat ghy van sulcken Ghemeynte zijt? De Heeren: De Heylighe Gheest heeft v al salich ghemaeckt, ghy en behoeft Biechte noch Sacrament. Elisabeth. Neen mijn Heeren, ick bekenne wel dat ick ouer getreden hebbe de Ordinantie vanden Paus, de welcke de Keyser met Placcaten beuesticht heeft, maer bewijst my in eenighe Articulen, daer in dat ick ouerghetreden hebbe teghen mijn Heer ende mijn Godt, soo wil ick o wee, o wach roepen ouer my arme ellendighe Mensche. Dit voor beschreuen, is de eerste belijdinghe.

Daer nae stelden sy haer weder voor den Raet, ende leydense inden Pijnichthoren, ende de Hencker Hans daer by. Doen seyden de Heeren: Wij hebben v dus langhe met goetheyt aenghegaen, ende ist dat ghy niet belijden en wilt, soo willen wy v met herdicheyt aengaen. De Procureur Generael sprack: Meester Hans, tast haer aen. M. Hans antwoort. Och neen mijn Heeren, sy sal doch wel met wille ¹⁾ belijden. Ende doen sy niet met wille belijden en woude, doen setten sy haer duymijsers op beyde haer duymen, ende op beyde haer // ⁺ voorste vingheren, dattet bloedt tot haren nagelen wt spranck. Elisabeth sprack: Och ick en macht niet langher lijden. De Heeren seyden: Belijdt, soo willen wy v pijne verlichten. Maer sy riep tot den Heere haren God: ^† Helpt

* Mat.16.b.15.

† Mat.7.a.1.

‡ Act.4.a.12.

* Luc.10.b.25.

+ Fol. 27 r^o.

† Hebr.7.c.24. 1.Joan.2.a.3.

* Jac.4.b.14.

1) Gewillig.

+ Fol. 27 v^o.

† Judit.9.a.3.

[p. 94]

my o Heere, v arme dienstdeerne, want ghy een Noothelper zijt. De Heeren riepen al: Belijdt, soo willen wy v pijne verlichten, want wy hebben v geseyt van belijden, ende niet van roepen tot God den Heere. Ende sy hielt ^* ghestadich aen tot Godt haren Heere, als bouen verhaelt. ^† Ende de Heere verlichte haer pijne, alsoo dat sy seyde tot de Heeren: Vraecht my, ick sal v antwoorden, want ick en voele gants gheen pijn in mijn vleesch, als te voren. De Heeren: Wilt ghy noch niet belijden? Elisabeth: Neen mijn Heeren. Doen setten sy haer twee Schroefijsers op elcke scheen een. Ende sy seyde: Och mijn Heeren, en beschaemt my niet, want my en heeft noch noyt Man aen mijn bloot lichaem ghetast. De Procureur Generael seyde: Neen Joffrou Lijsbet, wy en sullen v niet oneerlijck aentasten. Doen beswijmde sy. Ende de een seyde teghen den anderen: Misschien sy is doot. Ende doen sy ontwaeckte, sprack sy: Ick leue, ende en ben niet doot. Doen sloegen sy alle de Schroef ijsers los, ende gingen haer met smeeckende woorden aen. Elisabeth: Waerom gaet ghy my dus met smeeckende woorden aen, met de kinderen plachmen aldus om te gaen. Alsoo en creghen sy niet een woordt van haer, tot achterdeel ¹⁾ van haer broeders inden Heere, oft eenich mensche. De Heeren: Alle de woorden, die ghy hier voormaels beleden hebt, wilt ghy die oock wederroepen. Elisabeth: Neen ic mijn Heeren, maer ick wilse ^‡ beze// ⁺ghelen met mijnen doot. De Heeren: Wy en willen v nv niet meer tenteren, wilt ons nv met goeden wille segghen, wie de ghene is, die v ghedoopt heeft. Elisab. Och neen mijn Heeren, ic hebbe v ymmers geseyt, dat ick dat niet belijden en wil.

§ Hier na is de Sentencie ouer Elisabeth ghegaen, Int Jaer 1549. Den 27. dach van de Meert ²⁾, ende is veroordeelt ter doot, ghedrenct te worden in eenen sack, ende heeft also haer lichaem Gode op geoffert.

* 1.Tes.5.b.17.

† Psa.94.b.19. 1.Co.10.b.13.

1) Nadeel. D.i.: zij kregen geen enkel woord van haar te hooren, dat tot nadeel van een van hare broeders strekken kon; geen woord, waarmeê zij een anderen geloovige verraden, diens naam genoemd en dus hem in gevaar gebracht zou hebben.

‡ Apo.2.b.10.

+ Fol. 28 r^o.

2) Lees: Mei. Zie hierboven bl. 90, aanteekening 1.

[p. 95]

§ Een Liedeken van Elisabeth, Na de wijse vanden tweeden Psalm, Ofte: Roosken root seer wijt ontloken ¹⁾.

 

Twas een maechdeken van teder leden

 

Elisabeth dat was haren naem

 

De welcke was woonachtich ter steden

 

Van Leeuwerden een Stede bequaem.

 

In Januario wert sy geuangen

 

Het was int vijftienhonderste Jaer

 

Negenenveertich, sy had verlangen

 

Nae Christum, ^* dien sij beleet aldaer.

 

Men brachtse opt Blockhuys in corter wijle

 

Daer hebben sy haer ghedrongen an

 

By haer eedt te seggen, na s Wets stijle

 

Ofte sy niet hadde eenen Man.

 

Sij heeft geantwoort, als sy dit hoorden

 

Te sweeren ons geensins betaemt //

 

⁺Ja ia, neen neen, sullen zijn ons woorden

 

Ick en ben met geenen man versaemt.

 

Den Raet.

 

Men seyt als dat ghy verleyt veel lieden

 

En dat ghy ooc een leeraersse zijt

 

Dus wilmen dat ghy sult bedieden

 

Wie ghy geleert hebt in v tijt.

 

Elisabeth.

 

Och neen mijn Heeren laet my met vreden

 

Van desen, en vraecht na mijn geloof

 

Geern wil ick v daer van geuen reden

 

Heeft sy gesproocken voor blint en doof.

 

Den Raet.

 

Mer wat ist dat ghy hout van die misse

 

Ende dat hoochweerdige sacrament

 

Elisabeth.

 

Van sulcx en las ick noyt yet gewisse

 

Mer wel ^‡ van sheeren Auontmael ient ²⁾.

 

Sy sprac so veel schrifts ter seluer stonde

 

Dat sy aldaer seyden int gerecht

 

De Duyuel die spreect wt uwen monde

 

Elisabeth.

 

Ja ^* niet meer dan zijn Heer is de knecht.

1) In vertaling als n^o. 13 in den Ausbundt: ‘Ein schöne Histori von einer Jungfrauen, Im Thon: Wohl dem der in Gottes forchten steht: Oder, Christe der du bist der helle Tag, etc. Ein Mägdlein von glidern Zart, Lieblich, Schön und von guter art, u s. w.’

* Mat.10.d.32.

+ Fol. 28 v^o.

‡ Mat.26.b.25. 1.Cor.11.c.22.

2) Heerlijk, liefelijk.

* Joan.13.b.16.

[p. 96]

 

Den Raet.

 

Segt den kinderdoop mach die niet vromen ¹⁾

 

Dat ghy v wederom doopen liet

 

Elisabeth.

 

Neen niet weer ben ick daer toe gecomen

 

^† Alst eens op mijn geloof was geschiet.

 

Den Raet.

 

Mogen die Priesters oock sondt vergeuen

 

Elisabeth.

 

Neen sy, hoe soud ick geloouen soo

 

^‡ Christus deenige Priester verheuen

 

Die alleen reynicht ons van sonden snoo.

 

Daer na sonder lange te verbeyden

 

Brachten sy Lijsbet weer voor den Raet

 

En mits dien lieten sy haer doen leyden

 

In den pijnkelder voor den Hencker quaet.

 

Den Raet.

 

Wy hebben v noch alleen tot huyden

 

Niet dan met goedicheyt aengegaen

 

Mer wilt ghy ons vraghen niet beduyden

 

Met hardicheyt willen wy bestaen.

 

Sy lieten haer twee duym ijsers setten

 

Als sy niet wilde lijden in lanck

 

So dat sy duym en vingeren pletten

 

Datter tbloet ter nagelen wt spranck.

 

Elisabeth.

 

Och ick en macht niet langer verdragen //

 

Den Raet.

 

⁺ Belijdt, men sal verlichten v pijn

 

Elisabeth.

 

^* Helpt my o Heere, sprac sy met clagen

 

Want ghy zijt eenen noothelper fijn.

 

Belijdt, belijdt, riepen sy ter zijden

 

So salmen v doen verlichten wel

 

Want wy seggen v van te belijden

 

En niet van te roepen tot God snel.

 

Maer sy hielt al aen tot God seer vuerich

 

^† Die haer verlichte, en sy sprac coel

 

Wilt my nv vry voort vragen geduerich

 

Want ick als voren geen pijn en voel.

 

Noch twee scroeuen setten si op haer schenen

 

Beschaemt my niet, heeft sy doen geseyt

 

Want van eenich mannen my noch genen

 

Sijn hant aen mijn bloot lijf heeft geleyt.

 

Mits dien beswijmde sy onder de handen

 

Datmen seyde sy is doot by geual

 

Mer sy ontwect zijnde in de banden

 

Sprac, ic ben niet doot maer leef noch al.

 

Den Raet.

 

En wilt ghi dat noch niet spreecken tegen

1) Baten.

† Mar16.b.15.

‡ Heb.7.c.24. 1.Joan.2.a.1.

+ Fol. 29 r^o.

* Judit.9.a.3.

† Esa.43.a.2. 1.Co.10.b.13.

[p. 97]

 

Het welc ghy voor ons bekent hebt hier

 

Elisabeth.

 

Neen ick, sprac sy tot haer onuerslegen

 

^‡ Mer wilt met mijn doot besegelen fier.

 

In Martio ¹⁾ in den Jare voorsproocken

 

Gaf ouer haer een oordeel den Raet

 

Met drencken hebben sy haer ghewroken

 

Aen dat lief Schaepken, die Woluen quaet.

 

Och laet ons aenmercken metter herten

 

Elisabeths mannelijck gemoet

 

Wanneer sy ter noot leet pijn en smerten

 

^* Heeft aengeroepen den Heere goet.

finis.

‡ Apo.2.b.10.

1) Moet zijn: in Mei. Zie bl. 90, aanteekening 1.

* Psal.3.a.5, 120.a.1.