Het Offer des Heeren

[p. 62]

§ ⁺ Dit is de Belijdinge van Michiel Satler, die welcke hy te Rotenborch aenden Necker met zijnen bloede betuycht heeft ¹⁾.

NAe menigerley handelinge op den dach zijns afscheyts van deser werelt, als die articulen veel waren, begeert Michiel Satler, dat hem sulcx weder soude worden ouerlesen, ende hem weder daer op te verhooren. Daer tegen hem de Schout, (als Stadthouder zijns Heeren) stelde, ende niet en heeft willen toestaen. Mich. Sa. heeft daer op een sprueck ²⁾ begeert. Doen haer de Rechters daer op beraden hadden, so is ter antwoort geuallen, so verre hem zijn wederpartije sulcx toelaten wil, so zijn de Rechters des te vreden. Daer op so heeft de Stadtscrijuer van Ensiszheym ³⁾ als voorsprake des voorseyden Stadthouders, also gesproken: Voorsichtige, eersame ende wijse heeren, hi heeft hem des heiligen geests beroemt, is dat alsoo, so dunct my niet van noode te zijn, hem sulcks toe te laten, want heeft hy den heyligen geest, so hy hem beroemt, die sal hem tselfde wel seggen, watter gehandelt is. Hier op heeft

+ Fol. 8 r^o.

1) Michaël Sattler is de éénige niet-nederlandsche martelaar, die in het Offer des Heeren voorkomt. Hij dankt die plaats zeker aan de omstandigheid, dat in 1560 ‘ghetranslateert wt den Hoochduytsche in Nederduytsche’ het boekje was gedruckt: Broederlicke vereeninge van sommighe kinderen Gods, gevolgd door een Sendbrief van Michiel Satler.. met.. warachtich bewijs hoe dat hij zijn leere tot Rottenburch.. met zijnen bloede betuycht heeft. Het is in 1565 herdrukt; het slot, de sententie over Sattler uitgesproken, wordt hier in het Offer des Heeren woordelijk overgenomen met toevoeging van de aanwijzing der aangehaalde bijbelteksten.
Zie over Sattler (behalve Cornelius, Beck, enz.) Bossert in Blätter für Württemb. Kirchengeschichte, 1891, S. 67 fgg. Een verhaal van zijne terechtstelling, op grond van berichten van een ooggetuige opgesteld, maar misschien door Reiblin opgesierd, is aanwezig te Wolfenbuttel: Ayn newes wunderbarlichs geschicht von Michel Sattler u.s.w., zie Bibliographie des Martyrologes, I, p. 339.
Over de Broederlicke Vereeninge, die in afschriften in alle landen waarin Doopsgezinden woonden was verbreid, zie weder Cornelius en Beck; verder Herzog's Realencyclopaedie³ XII, art. Mennoniten, S. 600, 12 fgg.

2) ‘Spruch’; uitspraak.

3) In den Elzas, tusschen Colmar en Muhlhausen.

[p. 63]

Mich. Satl. geantwoort: Ghy ^* Dienaers Gods, ick ben verhopende ten ¹⁾ sal my niet gheweyghert worden, want die gemelde articulen zijn my nv onbekent. De Stadtschrijuer antwoorde: Voorsichtige, eersame ende wijse heeren, hoe wel wy sulcks te doen niet schuldich zijn, so willen wy hem dat doch om voldoeninge toelaten, // ⁺ opdat in zijne ketterije niet ghedacht mach worden, dat hem onrecht geschiet, of datmen hem begeert te vercorten, so salmen hem die Articulen weder mondelijck lesen.

§ Dit zijn de Articulen.

.1. Ten eersten, dat hy ende zijne aenhangers tegen des Keysers mandaet gehandelt hebben.

.2. Ten anderen, heeft hy gheleert, ghehouden ende ghelooft, dat int Sacrament niet en is dat lichaem ende dat bloet Christi.

.3. Ten derden, heeft hy geleert ende gelooft dat die kinderdoop totter salicheyt niet vorderlijck en is.

.4. Ten vierden, sy hebben dat Sacrament des Olijs verworpen.

.5. Ten vijfsten, sy hebben die moeder Gods ende die heyligen veracht ende versmaet.

.6. Ten sesten, hy heeft gheseyt: Men sal die Ouericheyt niet sweeren.

.7. Ten seuenden, heeft hi eenen nieuwen ongehoorden ghebruyck des Heeren Nachtmaels begonnen, leggende broot ende wijn in een schotel, ende heeft dat selue gegeten ²⁾.

.8. Ten achtsten is hy wter orden ³⁾ ghegaen, ende heeft een echte ⁴⁾ wijf ghenomen.

.9. Ten negenden heeft hy geseyt, waert dat den Turck inden lande quaem, so en soudemen hem geen wederstant doen. Ende dat ⁵⁾ crijgen recht waer, woude hy lieuer tegen de Christenen trecken, dan tegen de Turcken, welcke doch een groot dinck is, onses heyligen geloofs grootste viant tegen ons te trecken.

Daer op heeft Michiel Sat. begeert hem met zijnen broederen ende susteren te onderspreken. Dat wert hem toegelaten. Doen hy hem een cleyne wijle met haer besproken hadde, hief hy aen, ende antwoorde onuerschrickt // ⁺ also: Op die Articulen, aengaende my ende mijne broeders ende susters, hoort cort bescheyt.

Ten eersten, dat wy souden tegen het Keyserlijcke mandaet gehandelt hebben, dat en staen wy niet toe, want dat selfde inhout,

* Sap.6.a.4. Rom.13.a.4.

1) Het en.

+ Fol. 8 v^o.

2) Deze wijze van avondmaalsviering komt onder de Anabaptisten meer voor.

3) Uit zijne monnikorde.

4) Zoo in alle uitgaven. ‘Wettig’? Of moest er één woord staan: ‘echtewijf’, echtgenoote? Aldus het duitsche origineel Eheweib. Zie Beck, S. 27.

5) Ende dat; d.i.: En ware het dat.

+ Fol. 9 r^o.

[p. 64]

datmen die Lutersche leere ende veruoeringe niet en sal aenhangen, maer alleen den Euangelio ende twoort Gods, dat hebben wy gehouden, want tegen dat Euangelium ende woort Gods en weet ick niet dat wy gehandelt hebben, beroepe my des op die woorden Christi.

Ten anderen, dat in het Sacrament niet en is dat wesentlijcke Lichaem Christi des Heeren, staen wy toe, want die schrift seyt: ^* Christus is op geuaren ten hemel, sit aen de ^‡ rechterhant zijns hemelschen Vaders, van daer hy ^† toecomende is te rechten levendigen ende dooden, daer wt volcht, so hy inden Hemel ende niet in het broot is, mach hy lichamelijck niet gegeten worden.

Ten derden, des doops haluen seggen wy: Den Kinderdoop en is niet nut totter salicheyt, want daer staet gheschreuen, ^* dat wy alleen wten gelooue leuen. Item. ^† Wie gelooft ende gedoopt wort sal salich zijn. So seyt Petrus: ^‡ Welck v nv ooc salich maect in den doop, die door den seluen bediet is, niet dat afdoen des onreynicheyts aen den vleysche, maer dat verbont eens goeder conscientien met God, door die opstandinge Christi.

Ten vierden, Wy en hebben de Olye niet verworpen, want het is een ^* creatuere Gods, wat God gemaect heeft is goet ende onuerwerpelijck, maer datse die Paus, Bisschoppen, Monicken ende Papen hebben willen beter maecken, daer en houden wy niet van, want die Paus en heeft noyt yet goets gemaeckt: Maer daer die Epistel ^† Jacobi af spreeckt, en is niet des Paus olye. //

⁺Ten vijfsten, wy en hebben die Moeder Gods ende de heyligen niet versmaet, maer de moeder Christi is te prijsen bouen alle ^‡ wijuen, want haer is de genade geschiet, dat si den ^† salichmaker alder werelt gebaert heeft, maer dat si die Middelaer ende Voorsprekerinne sy, daer en weet die Schriftuere niet van, want sy moet met ons dat oordeel verwachten. Paulus seyt tot Tim. ^* Christus is onse Middelaer ende Voorsprake by God. De heyligen aengaende, seggen wy, dat wy de heylighen zijn, die daer leuen ende geloouen, dat betuyge ick metten Epistelen Pauli totten ^‡ Rom. ^‡ Cor. ^* Eph. ende op ander plaetsen scrijft hy altijt: Den beminden heyligen. Daerom wy die daer gheloouen, zijn die heyligen, maer ^† de afghestoruene in den gelooue, houden wy voor die Saligen.

Ten sesten houden wy, datmen der Ouericheyt niet sweeren en sal, want die Heere seyt: ^† Ghy en sult geenen eedt sweeren, maer uwe woorden sullen zijn: Ja, ia, Neen neen.

Ten sevenden, als my God beriep van zijn woort te betuygen, ende ick Paulum gelesen hadde, daer beneuens den onchristelijcken periculosen staet (daer in ick geweest ben) bedacht, aensiende der Monicken ende Papen pracht, houerdije, woecker, ende groote hoerderije, so heb ick my begeuen, ende een wijf na den ^* beuele

* Ephe.4.a.8. Actor.1.b.9.

‡ Collo.3.a.8.

† Act.10.e.42. 2.Ti.4.a.1.

* Abac.2.a.4. Rom.1.b.17.

† Mar.16.b.16.

‡ 1.Pet.3.c.21.

* Gene.1.b.11. 1.Ti.4.a.4.

† Jaco.5.b.4.

+ Fol. 9 v^o.

‡ Luce.1.d.38.

† Mat.1.c.21. Luce.2.a.7. Gala.4.a.4.

* 1.Tim.2.a.5. 1.Joa.2.a.1. Heb.7.c.24.

‡ Rom.1.a.7.

‡ 1.Cor.1.a.2.

* Eph.1.a.2.

† Apo.14.b.13.

† Mat.5.d.34. Jaco.5.c.12.

* 1.Cor.7.a.2.

[p. 65]

Gods genomen, want Paulus daer van wel propheteert tot Tim. ^‡ Het sal inden laetsten dagen geschieden, dat men sal verbieden de echt, ende spijse die God geschapen heeft te nutten met dancsegginge.

Ten achtsten, waert dat den Turc quaem, so en soudemen hem geen wederstant doen, want daer gescreuen staet: ^* Ghy en sult niet dooden, wy en sullen ons den Turc, ende andere onse veruolghers niet verweren, maer // ⁺met strengen ^‡ gebeden tegen Godt aenhouden, dat hyse were ende wederstant doe. Maer dat ick geseyt hebbe, waert dat crijgen recht waer, woude ick lieuer teghen die genaemde Christenen trecken, welcke die vrome Christenen veruolgen, vangen, ende dooden, dan tegen die Turcken. Oorsake: De Turck is een recht Turc, ende en weet van dat Christelijcke gelooue niet, ende is een Turck na den vleysche, maer ghy wilt Christenen zijn, ende ^† beroemet v Christi, maer ghy veruolghet die vrome getuygen Christi, ende zijt Turcken na den Gheest.

Ten besluyte: Ghy Dienaers Gods, ick vermane v te ouerdencken, ^† waeromme ghy van God ingeset zijt, den bosen te straffen, den vromen te beschudden ende te beschermen. ^‡ Nademael wy dan tegen God ende dat Euangelium niet gehandelt en hebben, so sult ghi beuinden dat ick noch mijn broeders ende susters, tegen geen Ouericheyt met woorden noch wercken gehandelt en hebben. Daerom ghy ^† dienaers Gods, indien dat ghy twoort Godts niet ghehoort noch gelesen en hebt, wilt nae den geleertsten schicken, ende nae die Godtlijcke boecken der Bybelen, van wat sprake die zijn, ende laet de seluige met ons int woort Gods bespreken, ende ist dat ons die seluige metter heyligher Schrift bewijsen, dat wy dwalen ende onrecht daer aen zijn, so willen wy geerne daer van ^‡ afstaen ende wederroepen, ooc dat oordeel ende straffe onser beschuldinge geerne lijden. Maer so ons geen dwalinge bewesen en wort, so hope ick tot God, ghy sult v bekeeren ende leeren laten.

Op die redene lachten die Richters, stieten de hoofden te samen, de Stadtschrijuer van Ensiszheym sprac: Ja du eerloose vertwijuelde booswicht ende Monick, soumen // ⁺met v disputeren, Ja die Diefhencker sal met v disputeren, gelooft my dat. Michiel seyt: ^* Wat God wil dat sal geschieden. De Stadtscrijuer sprack: Het waer goet dat ghy niet ghebooren en waert. Michiel antwoorde: Godt weet wat goet is. Die Stadtschrijuer. Ghy aertschketter, ghy hebt die vrome lieden verleyt, waert dat sy nv noch van haer dwalinghe aflieten, ende haer in ghenade begauen. Michiel. Genade is alleen by God. Daer sprac ooc een wt de geuangenen: Men sal van de Waerheydt niet afwijcken. Die Stadtscrijuer. Du vertwijfelde booswicht ende aertsketter, ick segge v dat, waert dat hier gheen

‡ 1.Ti.4.a.3.

* Exo.20.c.13. Mat.5.c.21.

+ Fol. 10 r^o.

‡ Mat.7.a.7. Eph.6.c.18. Coll.4.a.1.

† Tit.1.b.16.

† Sap.6.a.4. Rom.13.a.4. 1.Pet.2.b.13.

‡ Act.25.b.8. 28.c.17.

† Rom.13.a.4.

‡ Acto.25.b.13.

+ Fol. 10 v^o.

* Esa.46.a.9. Mat.6.a.10.

[p. 66]

diefhencker en waer, ick woude v seluer hanghen, ende meynen ^† God eenen dienst daer aen te doen. Michiel. ^‡ God sal wel rechten. Daer op heeft de Stadtscrijuer sommige woorden met hem int Latijn gesproocken ¹⁾, niet wetende wat. Michiel Satler antwoorde hem daer op: Indica. Also vermaende de Stadtscrijuer den Richters, ende sprac: Hy en hout van desen geswets desen dach niet op, daerom ghy Heer Rechter wilt inden ordeel voortuaren, dat wil ick also te recht geset hebben ²⁾. De Rechter vraechde Michiel Satler, of hijt ooc te recht sette. Hy sprac: Ghy ^† dienaers Gods, ic en ben niet gesonden dat woort Gods te berechten, wy zijn gesonden daer van te betuygen, daerom en sullen wy in geen recht bewilligen, want wy daer van geen beuel en hebben van God, maer so wy des rechts niet ontslagen mogen worden, so zijn wy bereyt om ^† twoort Gods te lijden, wat ons te lijden opgeleyt wort ende worden mach, alles op den gelooue in Christo Jesu onsen salichmaker, diewijl ³⁾ wy eenen ^† adem in ons hebben, ten si dat wy met ter Schrift daer van gewesen worden. De // ⁺ Stadtscryuer seyt: die diefhencker salt v wel bewijsen, die sal met v disputeren, ghy aertschketter. Michiel: ^‡ Ick appelleer op de schrift. Daer na zijn die Rechters opgestaen, ende in een ander stoue ⁴⁾ gegaen, ende hebben daer wel anderhalf vre gheweest, ende hebben by hen dat oordeel besloten.

Die wijl hebben sommighe inder stoue met Michiel Satler gants onbermhertichlijck gehandelt, hem versmaet, onder welcken een sprac: Wat hebt ghy v ende anderen voorsien, dat ghy haer also verleyt hebt? Oock hier met een sweert wtgetoghen, dat op die tafel lach, seggende: Siet ghy? daer mede salmen met v disputeren. Maer Michiel en ^* antwoorde op gheen woorden zijns persoons aengaende, maer heeftet al willichlijc verdragen. Een wt den geuangenen sprac: ^* Men sal de peerlen niet voor de vercken werpen. Als Michiel oock geuraecht worde, waerom dat hy niet een Heer int Clooster ghebleuen en was, soo antwoorde hy: Na den vleesche was ick een Heere, maer het is beter aldus. Hy en heeft oock niet meer woorden gebruyct, dan alsser aengeteeckent zijn, ende die selue onuerschrickt.

Doen nv de Rechters weder in die stooue quamen, heeftmen

† Joan.16.a.2.

‡ 1.Co.4.a.4.

1) Zoo alle uitgaven; ook de Broederlicke Vereeninge. Waarschijnlijk is in de vertaling ‘ick’ uitgevallen. Het origineel, te Wolfenbuttel aanwezig, heb ik niet tot mijn dienst.

2) Ik verlang, dat er recht worde gedaan; eisch eene uitspraak.

† Rom.13.a.4. Joan.1.a.7. 18.e.37.

† 2.Mac.6.b.19.

3) ‘Diewijl enzv.’ (n^o. 1, 1562 heeft ‘dewijl’ en iets later ‘scrift’) behoort natuurlijk bij dat ‘bereyt om te lijden’, 'twelk voorafgaat. 't Beteekent: terwijl, zoolang.

† Job.27.a.2.

+ Fol. 11 r^o.

‡ Acto.25.b.11.

4) Stove, Stube, vertrek.

* Mt.27.b.14.

* Mat.7.a.6.

[p. 67]

dat ordeel gelesen, also luydende: Tusschen stadthouder. Keys. Ma. ende Michiel Sat. is voor recht bekent geworden, datmen Michiel Satler den dief hencker inde handen sal geuen, die sal hem voeren op de plaetse, ende hem de tonge afsnijden: daer na op eenen wagen smijten, ende aldaer twee mael met gloeyende tangen zijn lijf schueren, daer na alsmen hem voor de poorte brengt, na der seluer maten vijf grepen geuen.

Dit is also geschiet, daer na als een Ketter tot puluer verbrant, zijn mede broeders // ⁺doort sweert gerecht, de susters verdrenct, mer zijn wijf, na veel biddens, vermanens ende dreygens in grooter volstandicheit, is na sommighe dagen oock verdrenct.

Gheschiet den xxj. dach in den Meye. Anno. 1527.

§ Ghetranslateert wt den Hoochduytsche in Nederduytsch.

ALsmen schreue vijftienhondert
Ende seuenentwintich Jaer
Doen wert Satler afghesondert
Van de boose Wereltsche schaer
Te Rottenborch in Duytslande
Aldaer aen des Neckeren oort
Lieten sy hem aendoen schande
Ende smaet menigerhande
Maer hy bleef vast staen op Gods woort.

Gheleyt zijnde ter vierscharen

Sprack hy vrijlijck de Heeren aen
Seggende: Ghy ^* Gods Dienaren
Touerdencken ick v vermaen
Waeromme dat ghy (Gods Boden)
Van God den Heer zijt ingheset
Als den boosen wt te roden
En den vromen voor den snoden
Die te beschermen, daer op let.

+ Fol. 11 v^o.

* Sap.6.a.4. Rom.13.a.4. 1.Pet.2.b.13.

[p. 68]

 

Den Raet.

 

Ghy doet met uwe Consoorten

 

Al teghen des Keysers Placcaet

 

Satler.

 

Wy staent niet toe na behoorten

 

Na dien in dat seluige staet //

 

⁺Men sal Lutersche Leer schouwen

 

Aenhangen Godes woort alleyn

 

En dEuangelium betrouwen

 

Dat hebben wy al gehouwen

 

En niet anders mijns weten pleyn ¹⁾.

 

^† So wy dan met onse leuen

 

Tegen dEuangelium fijn

 

Nochte God hebben bedreuen,

 

Sult ghy wel beuindende zijn

 

Dat wy Broederen by namen

 

En Susteren, dOuerheyt niet

 

Tegen zijn, na den betamen

 

Noch met woort en werck tsamen

 

Iewers hebben gehandelt yet.

 

Daeromme ghy Gods Ghesonden

 

Hebt ghy Gods woort gelesen niet

 

Noch tselue hooren vermonden ²⁾

 

Na den Gheleersten dan wtsiet

 

En na die Bybelsche Boecken

 

Van wat sprake dat oock zijn sel

 

Laet die selue ondersoecken

 

In Godts woort aen allen hoecken

 

En met ons bespreecken wel.

 

Ist dat sy daer wt betuygen

 

Als dat wy onrecht hebben vuer

 

^‡ Gheerne willen wy ons buygen

 

En wederroepen ons erruer

 

Straf der beschulding oock dragen

 

Maer so ons gheen dwalinge sal

 

Bewesen zijn int aenclagen

 

Ick hoep, boet sal v behaghen

 

En sult v laten leeren al.

 

Den Raet bespotte zijn reden

 

En staecken de Hoofden te saem

 

Doen sprack de Schrijuer der steden

 

Gheheeten Ensiszheym met naem

 

Ja du eerlooser Booswichten

+ Fol. 12 r^o.

1) Rondweg.

† Acto.25.b.8. 28.c.17.

2) Uitspreken, verklaren.

‡ Acto.25.b.13.

[p. 69]

 

En vertwijuelde Moninck ghy

 

Soudmen wat met v wtrichten //

 

⁺Ja de Hencker sonder swichten

 

Disputeren met v sal hy.

 

Michiel heeft ten seluen tijden

 

Ghesproocken wel: ^* wy zijn bereyt

 

Om des Heeren woort te lijden

 

Wat ons mach worden opgeleyt

 

Al op den geloof gepresen

 

In Christo onsen Heylant soet

 

So lang daer adem sal wesen

 

Ten sy saeck, men ons van desen

 

Met de schriftuer afwijsing doet.

 

Des doots oordeel is gegeuen

 

Dus trat de Hencker gering ¹⁾ aen

 

Om Satler te doen vant leuen

 

Eerst sneet hy hem af de tonge saen ²⁾

 

Daer na met gloeyender tangen

 

Heeft zijn lijf geschuert seuenmael

 

Voort ginct vier aen met verstrangen ³⁾

 

Dat hy tot asch is vergangen

 

Die een goet voorbeelt was speciael.

 

De Broederen zijn litmaten

 

Die werden gestraft metten sweert

 

En in den water gelaten

 

Sijn gedrenct de susteren weert

 

Sijn Huysurou daer na aengingen

 

Met bidden ende dreygement

 

^† Maer men mochtse niet afbringen

 

Vant geloof door eenich dingen

 

Dus wert sy ooc gedrenct int ent.

 

Broeders susters ^† wilt niet vreesen

 

Voor sweert, water, galch ofte vier

 

Want God laet zijn volc geen wesen ⁴⁾

 

Wanneer daer cruys coemt of dangier

 

Aldus ^† wapent v te degen

 

Met des Heeren ws Godes woort

 

^‡ Staet den viant vroomlijck tegen

 

Hy sal wel werden verslegen

 

Als ghy sonder omsien vaert voort. //

+ Fol. 12 v^o.

* 2.Mac.6.b.19. Acto.21.c.13.

1) Vlug, snel.

2) Dadelijk, spoedig.

3) Gestrengheid.

† 2.Mac.7.*.

† Esai.51.b.7. 4.Es.15.a.3. Mat.10.d.28. Joan.14.b.18.

4) Weezen, verlatenen.

† Eph.6.b.11.

‡ 1.Pet.5.b.9. Jaco.4.a.7.