Internationale Neerlandistiek. Jaargang 2012

[p. 152]

2009
De historische woordenboeken van het INL online

In 2009 zijn uiteindelijk ook het Oudnederlands woordenboek (ONW) en het Middelnederlands woordenboek (MNW) in het digitale tijdperk aangekomen zodat nu alle vier grote historische woordenboeken van het Nederlands, als het ware het geheugen van deze taal, online ter beschikking staan. De woordenboeken maken deel uit van de Geïntegreerde Taalbank (GTB) van het Instituut voor Nederlandse Lexicologie (INL) en beschrijven zestien eeuwen Nederlandse woordenschat. Naast het ONW en het MNW gaat het daarbij ook om het Vroegmiddelnederlands woordenboek (VMNW) en het grootste woordenboek ter wereld, het Woordenboek der Nederlandsche taal (WNT).

Digitaal of in boekvorm - de woordenboeken vormen geen homogeen geheel, maar ze verschillen in meerdere opzichten van elkaar (zie Mooijaart 2010). Terwijl met het werk aan het MNW en het WNT al in de negentiende eeuw begonnen werd, zijn het ONW en het VMNW vrij recent ontstaan en meteen als elektronisch woordenboek uitgewerkt. Het MNW en het WNT bieden vooral uitgebreide semantische beschrijvingen, terwijl in het ONW en het VMNW ook spelling- en flexievarianten aan bod komen. Verder zijn er ook qua bronmateriaal (interne verhouding van tekstsoorten, herkomst van het materiaal enzovoort) en omvang een aantal grote verschillen waarmee in onderzoek rekening moet worden gehouden.

Desondanks is nu met de via het internet toegankelijke woordenboeken historisch taalonderzoek aanzienlijk gemakkelijker geworden. Dit heeft natuurlijk in eerste instantie te maken met voordelen die typisch zijn voor elektronische producten, namelijk het (snelle) opzoeken niet alleen van trefwoorden, maar ook van woorden binnen een artikel of een citaat. In tegenstelling tot een cd-rom zijn ze overal beschikbaar, wat het werken met de woordenboeken nog veel flexibeler maakt.

Niet alleen voor het opzoeken van woorden, maar ook voor onderzoek naar taalverandering heeft de digitale versie van de woordenboeken wat te bieden: met een gecombineerde zoekopdracht in alle woordenboeken is het mogelijk om een snel overzicht te krijgen over de semantische ontwikkeling van een woord (zie Mooijaart 2010). In principe kun je met een paar muisklikken op de webinterface van de GTB een soort chronologisch overzicht oproepen van de verschillende betekenissen van een woord in de afzonderlijke woordenboeken (een dergelijk overzicht is sinds kort overigens ook direct via de recent vernieuwde INL website www.inl.nl beschikbaar). Op die manier kun je bijvoorbeeld gemakkelijk de betekenisontwikkeling van een woord als groen van de vroegste dagen van het Nederlands tot vandaag de dag volgen:

[p. 153]

ONW	1. groene kleur hebbend
VMNW	1. groene kleur hebbend
	2. (fig.) onrijp, jong
MNW	1. groene kleur hebbend; onrijp
	2a. jeugdig, bloeiend, frisch
	2b. vers (vooral van spijzen)

In het WNT worden dan zelfs zeven verschillende betekenissen van groen in letterlijk en/of figuratief gebruik behandeld (onder andere 1. de kleur van planten, 2. van planten die onrijp zijn, 3. van allerlei levende wezens, voorwerpen, collectieven, stoffen enz. die een groene kleur hebben, 4. van zaken die, groen van kleur of niet, vers zijn). Je zou dus kunnen stellen dat groen er in de loop van de eeuwen steeds meer betekenisnuances bij heeft gekregen. Mooijaart (2010, p. 15) laat voor schalk zien hoe goed zo'n soort overzicht een eeuwenlange ontwikkeling in één klap kan afbeelden, maar al voor een voorbeeld als groen kun je je afvragen hoe bruikbaar het is. Er is namelijk tussen de woordenboeken bij de betekenisstructurering geen afstemming geweest (zie ook Mooijaart 2011, pp. 144-145), dat wil zeggen de afbakening van de betekenissen en de gedetailleerdheid van beschrijving verschillen per woordenboek. ONW, VMNW en MNW zijn hier minder nauwkeurig dan het WNT dat een uitgebreide semantische beschrijving van alle gedocumenteerde betekenissen van groen biedt. Het hoeft niet per se te betekenen dat bepaalde gebruikswijzen pas in de door het WNT beschreven periode (vanaf 1500) ontstonden. De vergelijkbaarheid tussen de woordenboeken is dus relatief.

De trefwoorden in alle (elektronische) woordenboeken zijn voorzien van een extra vorm in de moderne spelling - het is niet nodig om te weten dat tafel in het ONW alleen als tavala te vinden is. Verder zijn de artikelen met hetzelfde trefwoord aan elkaar gelinkt zodat men probleemloos over kan schakelen van tavala in het ONW naar tafel in het WNT. In opbouw zijn ook links binnen de artikelen die naar andere bronnen verwijzen (het Etymologisch woordenboek van het Nederlands, dialectkaarten enzovoort; zie bijvoorbeeld het woord aronskelk en Mooijaart 2010, p. 9).

Naast de semantische informatie zijn ook de citaten die in de woordenboeken zijn opgenomen een rijke bron van authentiek taalmateriaal voor historisch onderzoek. De citaten zijn doorzoekbaar en kunnen als tekstbestand worden geëxporteerd.

Vooral wat de citaten betreft kunnen de zoektechnieken op de internetversie volgens mij nog uitgebreid worden om de waarde van de woordenboeken voor taalkundig onderzoek te verhogen. Ten eerste zijn de citaten helaas niet gelemmatiseerd. Voor een zoekopdracht naar trefwoorden met een eigen ingang die de string groot bevatten, voldoet het intikken van groot (eventueel met behulp van wildcards). Om echter alle mogelijke resultaten in de citaten te vinden, moet men rekening houden met de verschillende spellingen en flexievormen die voor groot door de eeuwen heen aangetroffen worden, dus grōt, gruoz, groz, grot, groet, grod,

[p. 154]

groit, groed, grood, ghrot, groyt enzovoort. Eveneens ingewikkeld is het zoeken naar complexe woordvormingen die tegenwoordig wel een geheel vormen, maar vroeger misschien nog niet aan elkaar werden geschreven (bijvoorbeeld menscheliker wijs > menselijkerwijs). In beide gevallen kunnen reguliere expressies bij de zoekopdrachten worden gebruikt, maar ze leveren nog steeds te veel ruis op die met de hand verwijderd moet worden (voor het zoeken naar morfologische patronen, zie ook Van Santen 2011).

Ook het zoeken op abstracte syntactische patronen kan (nog?) niet. De woorden binnen de citaten zijn niet morfo-syntactisch geannoteerd, dat wil zeggen voorzien van informatie over woordsoort, syntactische functie enzovoort. Het is dus niet mogelijk om zomaar naar algemene patronen als een N van een N te zoeken (bijvoorbeeld een kast van een huis). Ook hier kan alleen een zoekopdracht met een specifieke string van letters gebruikt worden, wat het aantal resultaten echter zal beperken omdat originele gebruikswijzen niet ontdekt kunnen worden. De annotatie van de citaten zou dus het nut van de woordenboeken nog eens enorm vergroten.

Op internet vindt men overigens ook de grote historische woordenboeken van het Duits en het Engels: Het Oxford English dictionary (OED) waarvan de uitgebreide versie in tegenstelling tot de woordenboeken van de Geïntegreerde Taalbank niet gratis is en het Wörterbuchnetz inclusief het Deutsche Wörterbuch (DWB) waarvan de zoekmogelijkheden nog ver verwijderd zijn van wat het INL heeft gerealiseerd (zie ook Gärtner 2011).

Het verschijnen van de historische woordenboeken van het Nederlands op internet heeft hun nieuw leven ingeblazen en ze staan weer volop in de belangstelling. Recent verscheen zelfs een themanummer van het tijdschrift Nederlandse Taalkunde (zie Mooijaart 2011a) met bijdragen over de meerwaarde en de grenzen van de elektronische woordenboeken voor onderzoek in de diachrone semantiek, dialectologie, morfologie, taalgeschiedenis en de relatie Duits-Nederlands. Naar een aantal artikelen heb ik hierboven al verwezen. Het is duidelijk dat de woordenboeken als geheugen van de Nederlandse taal zowel voor neerlandici binnen als buiten het Nederlandse taalgebied van onschatbare waarde zijn.

Historische Woordenboeken van het Nederlands: http://gtb.inl.nl/

Oxford English dictionary: http://www.oed.com/

Wörterbuchnetz (inclusief Deutsches Wörterbuch): http://www.woerterbuchnetz.de/

Saskia Schuster, Berlijn

Gärtner, Kurt, ‘Over de Nederlandse historische woordenboeken op internet vanuit germanistisch standpunt’. Nederlandse Taalkunde 16, (2) 2011, 232-241.

Mooijaart, Marijke, ‘Doorlopende lexicografie: vier historische woordenboeken van het Nederlands in één databank’. Neerlandica Wratislaviensia XIX, 2010, 5-17.

[p. 155]

Mooijaart, Marijke, ‘Van acht (507) tot zwangerschap (1851): historische lexicografie van boek tot internet’. Nederlandse Taalkunde 16, (2) 2011, 141-151.

Mooijaart, Marijke (red.), ‘Discussie “Historische woordenboeken op internet”’. Nederlandse Taalkunde 16, (2) 2011a, 141-241.

Santen, Ariane van, ‘De (synchrone) morfologie in het WNT en daarna’. Nederlandse Taalkunde 16, (2) 2011, 193-205.