Internationale Neerlandistiek. Jaargang 2012

[p. 149]

2008
Joop van der Horst: Geschiedenis van de Nederlandse syntaxis
Leuven, Leuven University Press

De taalkundige Joop van der Horst publiceerde in het jaar 2008 twee belangrijke boeken: Het einde van de standaardtaal en Geschiedenis van de Nederlandse syntaxis. Het eerste boek, een spraakmakend essay van bijna vierhonderd bladzijden, is aanleiding geweest voor soms heftige discussies. Uit dit boek blijkt dat Joop van der Horst over een complexe aangelegenheid toegankelijk en gericht op een breed publiek kan schrijven. Voor deze vaardigheid heeft hij in 2006 de populariseringsprijs van de LOT (Landelijke Onderzoeksschool Taalwetenschap) ontvangen. Een paar maanden na Het einde van de standaardtaal verscheen bij de Universitaire Pers Leuven de Geschiedenis van de Nederlandse syntaxis, een indrukwekkend werk van 2014 bladzijden, verdeeld over twee dikke delen. Dit boek is - ook al is het weer helder en duidelijk geschreven - op een wetenschappelijk, deskundig publiek gericht.

Joop van der Horst oftewel J.M. (Johannes Maria) van der Horst is al heel lang bezig met de geschiedenis en de syntaxis van de Nederlandse taal. Al in 1981 verscheen een Kleine Middelnederlandse syntaxis, in 1989 publiceerde hij samen met Fred Marschall de Korte geschiedenis van de Nederlandse taal. Joop van der Horst werkte mee in de redactie voor de Geschiedenis van het Nederlands (samen met M.C. van den Toorn, W. Pijnenburg en J.A. van Leuvensteijn) en schreef voor dit boek meerdere stukken over de syntaxis. In 1999 publiceerde hij samen met zijn broer Kees van der Horst de Geschiedenis van het Nederlands in de twintigste eeuw.

De volgende geschiedenis, de Geschiedenis van de Nederlandse syntaxis, heeft Joop van der Horst alleen geschreven. Om greep te houden op meer dan tweeduizend bladzijden is een heel duidelijke structuur, een vast stramien nodig. Daarom is de GNS in twee opzichten gerubriceerd: ten eerste is het werk in zeven delen verdeeld die elk een bepaalde periode in de tijd beslaan, ten tweede worden negentien thematische aspecten in telkens dezelfde volgorde besproken. De chronologische indeling is vrij traditioneel: Oudnederlands (boek I), Middelnederlands 1200-1350 (boek II), Middelnederlands 1350-1500 (boek III), de zestiende eeuw (boek IV), de zeventiende eeuw (boek V), de achttiende eeuw (boek VI) en de negentiende en twintigste eeuw (boek VII). Meer dan honderd bladzijden heeft Joop van der Horst gewijd aan een uitvoerige literatuurlijst. De basis voor de GNS zijn niet theoretische aspecten van taal maar het talige materiaal zelf, het gaat echter niet om een kwantitatief onderzoek, maar om een puur kwalitatieve beschrijving: Van der Horst gebruikt zijn voorbeelden om syntactische verschijnselen te illustreren, om aan te geven in welke periode in welke regio een bepaald fenomeen aangetroffen wordt. Hij gebruikt dan ook geen tabellen of grafieken om de resultaten te pre-

[p. 150]

senteren. Omdat het om een kwalitatieve aanpak gaat, zou de GNS in principe nog met andere voorbeelden aangevuld kunnen worden.

De thematische indeling is op morfosyntactische aspecten gegrond, waarbij de woordsoorten (en niet de syntactische functies) het uitgangspunt vormen. De hoofdstukken gaan over naamwoorden (zelfstandig en bijvoeglijk), naamvallen, verschillende soorten pronomina, telwoorden, preposities, bijwoorden en voegwoorden. Het werkwoord dat uiteraard een belangrijk onderdeel binnen de syntaxis vormt, krijgt ook in dit boek veel aandacht. Het gebruik van tijden, het passief en de conjunctief, maar ook deelwoorden, infinitieven, de Infinitivus-pro-participio-constructie (bijvoorbeeld zij heeft kunnen helpen) en koppelwerkwoorden komen aan bod. Omdat het bij syntaxis om de opbouw van zinnen gaat, krijgen natuurlijk ook volgordeverschijnselen aandacht. Daarbij kijkt Joop van der Horst naar de volgorde van zinsdelen, maar ook naar de volgorde in nominale constituenten - zoals de positie van lidwoorden, genitieven, voorzetselgroepen - en de positie van de werkwoordelijke elementen in de zin als ook hun onderlinge volgorde (de zogenaamde ‘rode en groene volgorde’).

Alle zeven delen zijn door de negentien thematische hoofdstukken helemaal parallel opgebouwd. Deze absoluut parallelle structuur heeft voor- en nadelen. Nadelig is dat veel informatie herhaaldelijk voorkomt en onderwerpen besproken dienen te worden - zij het in het kort - hoewel ze in een bepaald tijdvak nog niet of niet meer van belang zijn voor die periode. Om een bepaalde ontwikkeling diachroon na te gaan, is helaas veel bladerwerk nodig. Als men bijvoorbeeld wil weten wanneer de constructie ‘ik zit te lezen’ ontstaan is en hoe deze constructie zich heeft ontwikkeld, moet men hoofdstuk 9.5.1.2 in zeven delen opzoeken, dat wil zeggen op de bladzijden 223, 418, 644, 879, 1166, 1437 en 1756. Een onderwerp zoals ‘de ontwikkeling van infinitiefconstructies’ vormt daarmee niet één samenhangend hoofdstuk, maar is onderdeel van zeven hoofdstukjes. Dit diachrone lezen is door het vele bladerwerk niet echt aangenaam.

Voordelen van de parallelle structuur zijn dat het überhaupt mogelijk is de syntaxis van de Nederlandse taal synchroon én diachroon te bekijken: je krijgt een idee hoe de Nederlandse taal in een bepaalde periode opgebouwd was, welke talige fenomenen in hetzelfde tijdvak opduiken of in onbruik raken en je kunt de ontwikkeling van de syntaxis door de eeuwen heen volgen, zoals bijvoorbeeld de ontwikkeling van de constructies ‘ik zit te lezen’ en ‘ik heb zitten lezen’. Omdat het boek zeer helder gestructureerd is en omdat op het schutblad een overzichtelijke indeling van alle hoofdstukken met de paginanummers staat, is alle informatie - het vele bladerwerk ten spijt - goed te vinden.

De verwachtingen over de Geschiedenis van de Nederlandse syntaxis waren zo groot dat de redactie van het tijdschrift Nederlandse taalkunde niet minder dan vijf experts om een recensie van de GNS heeft gevraagd. Natuurlijk hebben de recensenten minpunten gevonden - dat hoort onder andere bij de taak van de recensent. Het grootste kritiekpunt lijkt echter te zijn dat het boek in oude stijl is ontworpen en

[p. 151]

voltooid, dus als boek en niet als elektronische databank. Niet onterecht spreekt Joop van der Horst in deze context van ‘een zekere wijsneuzigheid’ van sommige commentatoren; volgens hem is de GNS ‘veeleer een slotakkoord dan een ouverture’. De GNS wordt echter ook geprezen om haar systematiek, de heldere structuur, en de omvattende literatuurverzameling. Voor iedereen die met historisch onderzoek naar de syntaxis bezig is, is de GNS een ‘fantastische inspiratiebron’, een ‘standaardwerk’, ‘een onmisbaar referentiewerk’, een boek ‘dat in geen enkele bibliotheek mag ontbreken’, om uit enkele recensies te citeren.

Aan de Geschiedenis van de Nederlandse syntaxis heeft Joop van der Horst meer dan 25 jaar gewerkt, in z'n eentje, zonder onderzoeksteam, zonder medeauteur(s), zonder mederedacteur(s), zonder databanken. Het resultaat is een boek weliswaar in ‘oude stijl’, maar wel een monumentaal naslagwerk, dat zonder meer onder de mijlpalen in de geschiedenis van de internationale Neerlandistiek valt.

Er blijft een grote wens: een digitale versie van de GNS. Maar zo'n project is (te) duur. Tot nu toe zijn alleen Belgische instanties bereid geweest om geld in dit project te investeren. In Nederland is er blijkbaar geen geld voor ‘buitenlandse projecten’, zoals verschillende potentiële subsidiegevers de GNS benoemden. Joop van der Horst gaat er zelf niet van uit dat er zo snel een tweede versie van de GNS zal verschijnen. Maar misschien kan door dit jubileumnummer van de IN duidelijk worden dat zo'n mijlpaal meer dan alleen maar respect verdient: deze Geschiedenis van de Nederlandse syntaxis zou voor alle Neerlandici op een optimale manier ter beschikking moeten staan.

Ute K. Boonen, Duisburg-Essen