Internationale Neerlandistiek. Jaargang 2012

[p. 146]

2008
Voltooiing Dialectatlassen FAND, MAND en SAND

In haar overzicht van de ontwikkeling van de dialectcartografie beschrijft Nicoline van der Sijs (2011, 2011a) dat en hoe er in de negentiende eeuw onder taalkundigen voor het eerst belangstelling ontstond voor de dialecten. Een van de eerste studies over dit onderwerp was het Dialecticon van Johan Winkler uit 1874, waarin hij (becommentarieerde) vertalingen gaf van de gelijkenis van de verloren zoon in 186 Nederduitse, Nederlandse en Friese dialecten. Nog iets later werd er voor het eerst gewerkt met dialectenquêtes om een beter beeld te krijgen van de variatie binnen het Nederlandse taalgebied. Op basis van de gegevens die op deze manier beschikbaar kwamen, ontstonden er twee nieuwe taalkundige vakken, de dialectgeografie en de dialectcartografie. ‘De eerste kaart van een Nederlands taalkundig verschijnsel werd in 1899 getekend door de taalkundige Jan te Winkel’, aldus Van der Sijs (2011a, p. 246). Te Winkels kaarten gingen over de regionaal bepaalde uitspraak van klanken. De eerste woordkaart werd volgens Van der Sijs getekend door Jos Schrijnen in 1917. Het was een kaart met de verschillende benamingen voor ‘vlinder’ in een aantal Nederlandse dialecten.

Er volgden in de twintigste eeuw diverse kaarten en atlassen; ook grotere projecten konden worden gerealiseerd, zoals de Reeks Nederlandse dialectatlassen (RND), waarvan zestien delen verschenen tussen 1925 en 1982. Ook vanuit huidig perspectief zijn dit grote prestaties, mijlpalen in het dialectologisch onderzoek. Een recent hoogtepunt is het verschijnen van het drieluik van atlassen die bekend staan onder de acroniemen FAND, MAND en SAND.

Het begin werd gemaakt door de FAND. Onder leiding van Jan Goossens en Johan Taeldeman verschenen er tussen 1998 en 2005 vier delen van deze Fonologische atlas van de Nederlandse dialecten. In 2005 verschenen ook de eerste delen van de MAND, de Morfologische atlas van de Nederlandse dialecten, en de SAND, de Syntactische atlas van de Nederlandse dialecten. Drie jaar later, in 2008, verscheen van beide atlassen het tweede deel, weer bij Amsterdam University Press. De atlassen bestaan telkens uit een gebonden kaartdeel (tweetalig, Nederlands en Engels) en een gebrocheerd commentaardeel. Van dit laatste is er naast een Nederlandstalige telkens ook een Engelstalige versie. Door deze tweetalige opzet komen de resultaten van het dialectologisch onderzoek in Nederland en Vlaanderen ook beschikbaar voor een breed internationaal publiek van geïnteresseerde taalkundigen.

Deel I van de MAND bevat onder andere kaarten over de vorming van het meervoud van zelfstandige naamwoorden, over de distributie van verschillende diminutiefsuffixen en over het genus van zelfstandige naamwoorden (af te lezen bijvoorbeeld aan de vorm van het lidwoord). In deel II volgen dan gegevens over de

[p. 147]

vorming van comparatief en superlatief in de dialecten, over diverse pronomina en over de vorming van werkwoordstijden. Hier vinden we bijvoorbeeld ook kaarten over de aan- of afwezigheid van het prefix ge- bij voltooide deelwoorden.

In deel I van de SAND worden vijf grotere onderwerpen behandeld: voegwoorden, subjectpronomina, subjectverdubbeling en subjectclitisering na ja en nee, reflexieve en reciproke pronomina en vooropplaatsing. In deel II, uit 2008, gaat het om werkwoordclusters en de zogenoemde ‘doorbreking’ ervan. Daarnaast wordt in de kaarten aandacht besteed aan hulpwerkwoorden en de plaatsing van werkwoorden in de zin. Ten slotte presenteert dit deel van de SAND zeventien kaarten over negatie en kwantificatie. Hier vindt men dus onder andere informatie over het gebruik van enkele versus tweeledige negaties.

In tegenstelling tot de MAND werken de samenstellers van de SAND-kaarten niet met verschillende symbolen om aan te geven waar een bepaalde variant is aangetroffen, maar met gekleurde blokjes. Dat maakt de kaartjes heel mooi, maar soms ook moeilijk leesbaar (althans voor mij). Kleurenblind mag je in elk geval niet zijn als je met deze syntactische atlassen wilt werken.

De atlassen zijn heel goed gerecipieerd en besproken, zowel nationaal als ook internationaal. Uiteraard zijn er echter ook kritische opmerkingen gemaakt. Zo bekritiseert Hoekstra (2007) dat er nauwelijks informatie te vinden is over de selectie en de achtergrond van de informanten in de MAND. Bovendien vindt hij dat er wel heel veel historische kennis wordt verondersteld omdat de kaarten worden gepresenteerd en geïnterpreteerd vanuit een diachroon Germaanse invalshoek. Toch zijn de kaarten volgens hem ‘also useful for the linguist doing synchronic research, though they are not always easily accessible.’ En Van der Wouden (2008) wijst in zijn (verder wel degelijk zeer positieve) bespreking van deel I van de SAND onder andere op onevenwichtigheden bij de keuze van de behandelde verschijnselen en op een aantal problemen met de kwaliteit van de verzamelde data. Desondanks zijn de recensenten het eens: de atlassen geven een prachtig beeld van het Nederlandse en Vlaamse dialectlandschap. Ze zijn uitstekend geschikt als naslagwerken en ze leveren buitengewoon veel en interessant materiaal voor verder onderzoek.

Damaris Nübling (2006, p. 104) heeft in haar bespreking van de MAND voorgesteld om ‘eine populäre Kleinausgabe des MAND zu verfassen’. In zekere zin kunnen we de nieuwe Dialectatlas van Nicoline van der Sijs (2011) zien als zo'n ‘kleine populaire editie’ van de drie grote wetenschappelijke atlassen. Voor deze atlas is er gekozen voor een andere cartografische methode en de kaarten zijn daarom nieuw getekend. De kaarten over fonologische, morfologische en syntactische verschijnselen berusten echter bijna allemaal op de gegevens van FAND, MAND en SAND. Voor het taalkundig onderwijs is de compacte nieuwe dialectatlas in veel opzichten beter geschikt dan de grote uitgaven, maar zonder deze grote wetenschappelijke projecten zou ook de nieuwe dialectatlas niet mogelijk zijn geweest.

[p. 148]

Barbiers, Sjef, Hans Bennis, Eefje Boef, Gunther de Vogelaer & Margreet van den Ham, SAND - Syntactische atlas van de Nederlandse dialecten. 2 delen. Amsterdam, 2005/2008.

De Schutter, Georges, Ton Goeman, Thera de Jong & Boudewijn van den Berg, MAND - Morfologische atlas van de Nederlandse dialecten. 2 delen. Amsterdam, 2005, 2008.

Goossens, Jan, Johan Taeldeman & G. Verleyen, FAND - Fonologische atlas van de Nederlandse dialecten. 4 delen. Gent, 1998-2005.

Matthias Hüning, Berlin

Blancquaert, Edgard & Willem Pée (red.), Reeks Nederlandse dialectatlassen. 16 delen. Antwerpen/Malle, 1925-1982.

Hoekstra, Eric, ‘Bespreking van MAND (2005)’. It Beaken. Tydskrift fan de Fryske Akademy 69, (1) 2007, 62-67.

Nübling, Damaris, ‘Bespreking van MAND (2005)’. Sjef Barbiers & Johan Taeldeman (red.), Drie nieuwe atlassen van de Nederlandse dialecten. Themanummer 18 van Taal en Tongval. Gent, 2006, 93-105.

Schrijnen, Jos, ‘Vlindernamen. Proeve van dialectgeografie’. De Beiaard 2, (1) 1917, 26-37.

Sijs, Nicoline van der (red.), Dialectatlas van het Nederlands. Amsterdam, 2011.

Sijs, Nicoline van der, ‘Dialecten in kaart gebracht. De ontwikkeling van de dialectcartografie’. Onze Taal 80, (9) 2011a, 246-247.

Winkler, Johan, Algemeen Nederduitsch en Friesch dialecticon. 2 delen. 's-Gravenhage, 1874.

Wouden, Ton van der, ‘De Syntactische atlas van de Nederlandse dialecten. Deel 1’. Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 124, 2008, 81-95.