Internationale Neerlandistiek. Jaargang 2012

[p. 136]

2005
De gidscanon van een gidsland

Een van de gangbare culturele stereotypen is dat van Nederland als moreel gidsland. Dit stereotype is enerzijds het product van een zelfvoldane zelfbespiegeling die soms terecht gehekeld wordt vanwege het geheven vingertje waarmee het eigen morele gelijk ten opzichte van anderen kenbaar wordt gemaakt. Anderzijds is dit stereotype het resultaat van een oprechte en terechte bewondering voor het vermogen van de Nederlandse maatschappij om het pragmatisme te blijven koppelen aan hoogstaande ethische normen. Een manier om aan zulke hoogstaande normen te voldoen is om telkens weer het eigen verleden onder een eerlijke, wetenschappelijke loep te nemen en het van het hardnekkige laagje overlevering, mythologisering en ontkenning te ontdoen. Zulke gezuiverde hoekstenen vormen dan een degelijk fundament voor objectieve beeldvorming.

Het nationale project van een online raadpleegbare Nederlandse geschiedeniscanon (http://entoen.nu) werd in 2005 geïntroduceerd. Het is een bewonderenswaardige onderneming die een zeer brede consensus ambieert door rekening te houden met de veranderende bevolkingsstructuur en de verschillende perspectieven op historische gebeurtenissen. Maar dan wel met de visie van de Nederlandse identiteit als een coherente en samenhangende reeks (succes)verhalen. Voor mij als Servische is consensus over de inhoud van vijftig historische vensters al nauwelijks voorstelbaar, laat staan over de uitleg daarvan. De Servische geschiedenis is namelijk veel minder een succesverhaal en daardoor bestaat er diepgaande onenigheid over waar het allemaal mis is gegaan. Deze gespletenheid over de uitleg van de eigen geschiedenis is inmiddels uitgegroeid tot een wezenlijk kenmerk van de Servische identiteit.

Bij gebrek aan een online canon zullen als vergelijking met de Nederlandse geschiedeniscanon Servische leerboeken geschiedenis moeten dienen. Sinds het uiteenvallen van Joegoslavië zijn ze twee keer gewijzigd: de eerste keer in 1993 onder het bewind van Milošević, de tweede keer na zijn val in 2000. Beide keren waren de veranderingen politiek gemotiveerd en beide keren dienden ze de legitimatie van de politieke machtsovername. In beide gevallen ging het om een staatsmonopolie en was er geen brede democratische discussie aan voorafgegaan.

Dubravka Stojanovic formuleerde het in 2011 als volgt:

Zowel in de communistische tijd als ook onder Milošević en zelfs vandaag de dag drukken geschiedenisleerboeken het streven van de regerende elite uit om ‘geschiedenis te scheppen’ in overeenstemming met haar eigen behoeftes, om het historische geheugen en het nationale bewustzijn te vormen in overeen-

[p. 137]

stemming met de geprojecteerde nationale doelen. Daarom blijven historische leerboeken een van de meest betrouwbare bronnen voor de analyse van de heersende politieke concepten in Servië.^1.

Ik kijk dus met een uitgesproken contrastieve blik naar de Nederlandse geschiedeniscanon, in de hoop (of waan) dat daar iets uit te halen zou zijn als aanzet tot een objectievere presentatie van mijn eigen nationale verleden. Daarbij word ik enerzijds geboeid door de democratische opzet van de Nederlandse canon en anderzijds door de onverschrokken keuze voor gebeurtenissen die een potentiële steen des aanstoots kunnen vormen door hun meerduidigheid.

Het aanbieden van de tekst in verschillende moeilijkheidsgraden is bijvoorbeeld zonder meer een democratische geste die de stof toegankelijk maakt voor een zeer breed publiek: van jonge kinderen tot allochtone volwassenen die de Nederlandse taal onvoldoende beheersen. Simplificatie houdt echter ook een potentieel gevaar in, namelijk dat van stereotypering en zwart-wit portrettering. De keuze van de sleutelwoorden is dus een zeer verantwoordelijke taak voor elke canon-commissie, zeker in landen met grotere interne tegenstellingen.

Democratisch is eveneens het idee om ook regionale canons aan te bieden, waarin de accenten anders gelegd kunnen worden. Wat voor de ene regio belangrijk was, was dat in mindere mate voor een andere. In de Balkangeschiedenis gaat het helaas niet om accentverschuiving maar om uiterst tegenstrijdige interpretaties van gebeurtenissen: wat voor de één een bevrijding was, was voor de ander een bezetting. Bijvoorbeeld de overname van Habsburgse gebieden door het zegevierende Servische leger aan het einde van de Eerste Wereldoorlog. Wat door de een wordt gezien als een zaligmakende beslissing is voor de ander een noodlottige misrekening geweest, zoals de afkeer van het katholicisme ten gunste van de orthodoxie.

De grootste openheid van de Nederlandse geschiedeniscanon wordt bereikt met het discussieforum: afwijkende meningen zorgen ervoor dat de canon niet vastroest tot een dogma. Dit blijkt bijvoorbeeld uit de reacties op het slavernijvenster die de vrij bescheiden kritiek op het Nederlandse beleid onder de loep nemen. Dat de redactie niet terugschrikt voor felle kritiek op haar milde presentatie van fout gedrag is een teken van politieke rijpheid die in de Balkan nog niet is bereikt.

Mijn contrastieve blik is natuurlijk het langst blijven hangen op een recent venster, namelijk het eerste en enige dat Nederland met Servië verbindt, en wel door middel van een gedeeld trauma. Is Srebrenica dan - zoals een van de lezers zich afvraagt - bepalend geweest voor het zelfbeeld van Nederland? Mij dunkt van wel: het is voor het eerst dat er een massaal gevoel van schaamte opkomt over het Nederlandse optreden in het buitenland, iets wat in hun tijd noch de slavernij noch de politionele acties in Indonesië noch de deelname aan de bombardementen op Servië en Irak teweeg hebben gebracht. Een andere lezer op het forum

1. Zie http://www.pescanik.net/content/view/6667/143 [vertaling JN].

[p. 138]

vraagt of het misschien niet te vroeg is om het Srebrenica-venster te openen, aangezien Amerikaanse archieven daaromtrent pas over dertig jaar vrijgegeven zullen worden. Mij dunkt van niet: het openen van dit venster maakt een bredere discussie mogelijk en artikelen zoals dat van René Gremaux in Wereldjournalisten.nl^2. kunnen - indien opgenomen in de achtergrondliteratuur - meer licht werpen op het thema en ooit misschien ook tot een herziening van de tekst leiden. Want als de basisteksten van de canon geen heilige koeien blijken te zijn en ze aangepast kunnen worden aan nieuwe wetenschappelijke inzichten, dan is de democratische cirkel rond, en dan is het verhaal van Nederland als moreel gidsland geen projectie maar werkelijkheid.

Ondertussen zal ik blijven streven naar een objectieve, zelfkritische geschiedeniscanon van Servië, met een gezamenlijk Nederlands-Servisch venster dat naast gedeelde schaamte ook een positieve kruisbestuiving zal inhouden.

Jelica Novaković-Lopušina, Belgrado

2. Zie http://www.wereldjournalisten.nl/artikel/2011/07/11/srebrenica_voortschrijdend_inzicht/, laatst geraadpleegd 17 mei 2012.