Internationale Neerlandistiek. Jaargang 2012

[p. 127]

2003
Michiel van Kempen: Een geschiedenis van de Surinaamse literatuur
Breda, De Geus

Deze literatuurgeschiedenis is een tweedelige uitgave van encyclopedische allure, 1396 bladzijden dik. Het eerste deel behandelt de orale en de geschreven literatuur van 1596 tot 1957, het tweede deel die van 1957 tot 2000. Maar deze geschiedenis behandelt veel meer, want ook komen onderwerpen aan bod als culturele oriëntatie, taalpolitiek en onderwijs, drukkerijen, boek en boekhandel, kranten en periodieken, leespubliek en leesgenootschappen, loges en genootschappen, toneelgezelschappen en theaters, kortom de culturele en maatschappelijke context waarin de Surinaamse literatuur tot stand kwam. Ook wordt er soms iets gezegd over beeldende kunst en muziek. Daarnaast werpt de auteur in een historische subtekst een persoonlijk licht op heikele begrippen als slavenhandel en slavernij, kerstening en evangelisatie, urbanisatie, verwestersing, rassenmenging, discriminatie, racisme, Surinaams idealisme en nationalisme, de relatie Suriname-Nederland, het militarisme (de coup van 1980, de decembermoorden van 1982, de censuur), alsook de transmigratie naar Nederland en de daarmee samenhangende thematiek van ontheemding, onrust en soms ontreddering.

Rob Nieuwenhuys heeft in zijn Oost-Indische spiegel (1972, 1978) het model gegeven voor een literatuurgeschiedenis die zich in de keuze van het corpus niet door esthetische criteria laat beperken en die ook aandacht schenkt aan de historische, culturele, sociale en politieke context waarin de (literaire) teksten zijn ontstaan. Van Kempen gaat hierin verder dan Nieuwenhuys; de grote bladspiegel van zijn boek stelt hem in staat om allerhande informatie te verwerken in noten en bibliografische aantekeningen. De indeling van de hoofdstukken en subhoofdstukken is zeer inzichtelijk; de hoofdtekst wordt af en toe onderbroken door close-ups en profielen rond een bepaald thema, respectievelijk een culturele instelling of literaire figuur. Gaandeweg de twee delen verschijnen er steeds meer profielen. Wat Van Kempen biedt, is een culturele geschiedenis van Suriname waarin de literatuur weliswaar centraal staat, maar is ingebed in een veelzijdige context. Zijn kennis van de Surinaamse literatuur en van het wetenschappelijke discours erover (voor zover dat zich heeft ontwikkeld) is indrukwekkend. De linguïstische fijnproever kan plezier beleven aan wat hij zegt over de talen waarin de teksten zijn geschreven: behalve Nederlands en Sranan-Tongo ook Sarnami, Surinaams-Nederlands en inheemse talen. Dat Van Kempen met kennis van zaken spreekt over regionale verschillen in het Sranan-Tongo, toont aan hoe intiem zijn band is met het land waar hij tussen 1983 tot 1987 woonde. Een prachtig voorbeeld hiervan is de close-up ‘De creatie van een literaire taal: liefdespoëzie van Slory’ (pp. 786-788), waarin hij Michaël Slory's werk ‘een monument van taal- en

[p. 128]

cultuurconservering’ noemt en dit illustreert met lexicale voorbeelden en met de opmerking dat er in deze poëzie veel van (de streek) Coronie is terechtgekomen.

In vogelvlucht beschouwend kom ik tot de volgende constateringen. Bijzonder is de grote aandacht voor de orale literatuur van Suriname, door de auteur een ‘uiterst vitaal, authentiek en essentieel domein van expressie’ genoemd. Deze opmerking maakt hij waar in de bespreking van Edgar Cairo (1948-2000), die zich in zijn gedurfde taalscheppingen mede op de orale traditie heeft geïnspireerd. Parallel aan die aandacht voor het orale is de aandacht voor inheemse, creoolse, Hindostaanse en Javaanse religieuze en culturele achtergronden. Haaks daarop staat Van Kempens wrange commentaar op de christelijke zending en de invloed van de Bijbel. Zo is de orale literatuur van de Kwinti door de invloed van de Bijbel ‘weggedrukt naar een vergeten hoek van de geschiedenis’ (p. 139). Maar ook bemoeienissen van de centrale overheid, de introductie van de geldeconomie en, in één saillant geval, de aanleg van een stuwmeer, hebben veel authentieks vernietigd. Daartegenover staat dat er in Suriname ook allerlei culturen in een langdurig isolement hebben geleefd, waardoor daar juist meer aan cultuurgoed bewaard is gebleven dan in andere Caribische landen: ‘Diep in de aarde onder enorme druk ontstaat de diamant. Verdrukte culturen zoeken een aanpassing naar binnen toe, die soms duurzamere vormen oplevert dan wanneer culturen alle ruimte krijgen’ (p. 473).

Bij de geschreven literatuur valt de grote rol op van toneel in de Surinaamse cultuur. Ook poëzie is een geliefd en veel beoefend genre - vaak zijn de bundels in eigen beheer uitgegeven -, terwijl er veel minder literair proza werd geschreven. De belangrijkste prozaïsten van de Surinaamse literatuur hebben als migrant in Nederland gewoond (Albert Helman, Bea Vianen, Edgar Cairo) of wonen er nog (Astrid Roemer). Cairo en Roemer zijn in Nederland hun eigen weg gegaan en hebben grootse, complexe oeuvres gebouwd, die echter in Suriname zelf weinig weerklank vonden. Vanaf ongeveer 1957 begon de interne literaire ontwikkeling in Suriname los te raken van Nederlandse voorbeelden en tradities. Van Kempen vat deze periode kernachtig samen: ‘De wereld van de beeldende kunst gaf dezelfde ontwikkeling te zien als die van de muziek en het theater: van een gezapig interbellum naar het hectische zoeken na de Tweede Wereldoorlog en bruisende activiteit in de jaren '60’ (p. 507). De literatuur van het tijdvak 1957-1975 was niettemin nog sterk bepaald door het krachtenveld Suriname-Nederland, terwijl er tegelijk over een breed front ‘een heroriëntatie gezocht werd op het eigene’ (p. 926). Die heroriëntatie uitte zich soms in nationalistische strijdpoëzie met zeer betrekkelijke literaire waarde.

Hoewel Van Kempen niemand lijkt over te slaan en naar mijn smaak ertoe neigt aan enkelen (zoals Ronald Julen) teveel kwaliteit toe te kennen, is hij zich scherp bewust van de feilen die sommige Surinaamse literaire producten aankleven. Zo tikt hij Rabin Gangadin op de vingers omdat deze zijn eigen kritiek op de Surinaamse literatuur niet ter harte heeft genomen, maar intussen is toch maar gezegd wat er vaak aan mankeert:

[p. 129]

Het is verbazingwekkend om te zien hoezeer Gangadins proza alle feilen vertoont die hij blijkens De Surinaamse literatuur (p. 7) zelf in de Surinaamse romans ontwaart: wijdlopigheid, gerommel met de vertelinstantie (zodat de lezer niet kan uitmaken voor wiens rekening allerlei racistische karakteristieken als ‘tropische aap’ en ‘loempia’ komen), moraliserend commentaar, te veel willen beschrijven en ook te veel beschrijven van buitenaf, zodat identificatie voor de lezer nauwelijks mogelijk is (p. 1114).

Een wat sneue constatering van Van Kempen zelf betreft de poëzie in het Sranan: hoewel deze taal als lingua franca fungeert in heel Suriname, heeft de literaire ontwikkeling ervan zich ‘na de generatie van de grote Sranan-dichters Trefossa, Slory, Rellum, Schouten-Elsenhout’ niet doorgezet (p. 1213). Hier noemt Van Kempen enkele bijzondere dichters, die het waard zijn om (in vertaling) door meer lezers gekend te worden. Dit geldt trouwens ook voor de Sranan-poëzie van de migrant Edgar Cairo. Wat mij betreft, mogen daar ook aan toegevoegd worden de in het Nederlands dichtende Kwame Dandillo (1922-1970) en Bernardo Ashetu (1929-1982). Voor mij zijn deze dichters de ontdekking in deze rijke literatuurgeschiedenis. Verder is mij niet altijd duidelijk welke criteria bepalend zijn om opname in de Surinaamse literatuurgeschiedenis te rechtvaardigen. Er zijn diverse ‘tussenfiguren’, veelal Nederlanders die in Suriname hebben gewoond, maar ze krijgen niet allen dezelfde plaatsruimte toebedeeld. Zo heeft Johan van de Walle (1912-2000) een profiel, maar Hendrik van Teylingen (1938-1998), auteur van de mooie roman De huilspiraal (1996), moet het met een voetnoot doen.

Met recht mag men deze uitgave een monument noemen. Nu lopen monumenten het gevaar dat ertegen wordt opgekeken en dat er aan ze voorbij wordt gegaan. Deze literatuurgeschiedenis is zo uitgebreid en gedetailleerd, dat we ons moeten afvragen hoeveel mensen haar helemaal hebben gelezen. Niet alle geboekstaafde kennis is even interessant voor de gemiddelde lezer, maar het is een daad van eenvoudige rechtvaardigheid dat deze kennis nu voor iedereen beschikbaar is. Sommige subhoofdstukken lijken op de lemma's van een encyclopedie. Dit hoeft echter geen bezwaar te zijn in ons digitale tijdperk, waarin wij gewend zijn geraakt aan het zappen door teksten, en bovendien is het eerste deel van Van Kempens literatuurgeschiedenis al doorzoekbaar op www.dbnl.org. Toch zou ik, als fervent liefhebber van leesboeken, uitzien naar een gecondenseerde geschiedenis van de Surinaamse literatuur, waarin een hele menigte secundaire figuren zou zijn weggelaten en het volle licht viel op de hoofdlijnen, de meest kenmerkende ontwikkelingen en de interessantste schrijvers. Dat de beste en interessantste schrijvers niet noodzakelijk ook de meest spraakmakende schrijvers zijn (geweest), geeft Van Kempen zelf duidelijk aan.

Kees Snoek, Parijs