Internationale Neerlandistiek. Jaargang 2012

[p. 124]

2002
Geert Booij: ‘Constructional idioms, morphology, and the Dutch lexicon’
Journal of Germanic Linguistics 14, (4), 301-327

Tien jaar na het verschijnen van het artikel ‘Constructional idioms, morphology, and the Dutch Lexicon’ van Geert Booij blijkt dat dit stuk als beginpunt kan worden beschouwd van de ontwikkeling van een nieuwe benadering binnen de taalkunde die vandaag de dag bekend staat onder de naam Construction Morphology en die - als onderdeel van de Construction Grammar - grote invloed heeft zowel binnen de Nederlandse taalkunde als ook in internationale context.

Onderwerp van Booijs artikel zijn syntactische constructies die kunnen worden beschouwd als alternatieven voor morfologische eenheden omdat ze binnen het taalsysteem dezelfde betekenis hebben of dezelfde functies vervullen als deze morfologische eenheden. Een simpel voorbeeld hiervan zijn de perifrastische (of: analytische) werkwoordsvormen die in het Nederlands worden gebruikt om tempus uit te drukken, zoals de voltooid verleden tijd (heeft gedood), in tegenstelling tot synthetische, dus morfologische tempusvormen zoals de onvoltooid verleden tijd (doodde). Een ander algemeen bekend voorbeeld van een dergelijke complementaire verdeling tussen morfologische en syntactische middelen zijn causatieven. Aan de ene kant kunnen causatieven in het Nederlands door werkwoordclusters met laten + infinitief worden gerealiseerd zoals in iemand laten schrikken, dat wil zeggen ‘veroorzaken dat iemand schrikt’, aan de andere kant door het woordvormingspatroon met het suffix -iseer, zoals in legaliseren ‘veroorzaken dat iets/iemand legaal wordt’.

Het artikel laat aan de hand van een zestal korte casestudies zien dat een dergelijke competitie tussen syntactische en morfologische middelen geenszins als uitzondering kan worden beschouwd. De achterliggende vraag is hoe deze competitie, dus de werkverdeling tussen syntaxis en morfologie, in de theorie van de grammatica kan worden beschreven. Centraal staat hierbij het feit dat de beschreven constructies complementair zijn. Door het bestaan van een bepaalde morfologische constructie wordt de vorming van een equivalente syntactische constructie geblokkeerd en andersom. Dit kan als argument worden beschouwd voor de veronderstelling dat naast morfologische ook syntactische eenheden in het mentale lexicon gelokaliseerd zijn, want alleen lexicale eenheden worden geacht andere lexicale eenheden te kunnen blokkeren, maar niet syntactische. Booij analyseert daarom deze eenheden als constructional idioms, als syntactische constructies die - net als ‘gewone’ idiomen - in het lexicon gelokaliseerd zijn maar die - in tegenstelling tot de ‘gewone’ idiomen - alleen maar gedeeltelijk lexicaal gespecificeerd zijn. Door deze ‘open plekken’ kan de klasse van een bepaald constructional idiom in principe steeds verder worden uitgebreid. Er wordt dus aangenomen dat pro-

[p. 125]

ductieve syntactische patronen in het lexicon zijn opgenomen, met andere woorden: de strikte grens tussen het lexicon aan de ene kant en de syntaxis aan de andere wordt opgeheven.

Het idee van constructional idioms (of, algemener, van constructies en constructionele schema's) is ontwikkeld in het kader van de zogenaamde construction grammar en verwante theorieën, zie onder meer Goldberg (2006), Kay en Fillmore (1999), Jackendoff (2002). Constructies worden beschouwd als de basiseenheden van taal. Het zijn vaste combinaties van vorm en betekenis van variërende complexiteit en regulariteit, dat wil zeggen zowel afzonderlijke woorden als ook woordgroepen tot en met hele zinnen worden als constructies beschouwd. Nadat in de begintijd van de constructiegrammatica vooral constructies met een zinswaarde centraal stonden in het onderzoek, kregen vervolgens ook morfologische verschijnselen meer aandacht. Een belangrijke rol hierbij spelen de verschijnselen op het raakvlak van morfologie en syntaxis, zoals die behandeld worden in het hier besproken artikel. Naast de boven al genoemde verschijnselen bespreekt Booij in dat stuk ook de progressief-constructie met aan het+infinitief zoals in Hij is aan het fietsen en numerale constructies voor complexe hoofdtelwoorden zoals een-en-twintig en honderd-(en)-een. De casestudy over adjectief+nomen-constructies behandelt verbindingen zoals dikke darm of zure regen die qua vorm eenduidig als zelfstandignaamwoordgroepen, dus als syntactische eenheden herkenbaar zijn, maar qua functie meer op samenstellingen, dus morfologische eenheden zoals snelweg of rondboog lijken, omdat ze een benoemende functie hebben. Ook partikelwerkwoorden zoals opbellen of neerstorten staan in de literatuur bekend vanwege hun onduidelijke positie tussen syntactische woordgroep en morfologisch woord in. Dit heeft te maken met het feit dat partikelwerkwoorden qua definitie scheidbaar zijn: terwijl ze in de eindpositie van bijzinnen als één woord optreden, worden ze gescheiden wanneer ze in hoofdzinnen, als voltooid deelwoord of als te-infinitief voorkomen (op-ge-beld, op te bellen). Een aantal van deze casestudies is later in een reeks artikelen verder uitgewerkt. Dit heeft uiteindelijk geleid tot het in 2010 verschenen boek Construction morphology waarin veel van de onderwerpen en problemen die in het artikel van 2002 voor het eerst ter sprake kwamen gedetailleerd besproken worden, op basis van zowel Nederlandse als ook anderstalige data. Uiteraard gaat de constructiemorfologie niet alleen over constructies op het raakvlak tussen syntaxis en morfologie maar bevat ze ook constructionele analyses van de puur morfologische verschijnselen samenstelling, derivatie en flexie, zie onder meer Booij (2005, 2009).

Het artikel ‘Constructional idioms, morphology, and the Dutch lexicon’ is een belangrijke impuls voor de ontwikkeling van de intra- en extramurale Nederlandse taalkunde van de afgelopen tien jaar geweest, zoals uit talrijke publicaties blijkt die recentelijk zijn verschenen. Het zou buiten het bestek van deze bespreking vallen om deze allemaal op te noemen. Wel moet vermeld worden dat dit artikel ook een belangrijke inspiratie voor onderzoek in een taalvergelijkend proj-

[p. 126]

ect over adjectief-nomen-verbindingen aan de Freie Universität Berlin geweest is, waarvan de auteur van deze bijdrage deel uitmaakt. Maar vooral heeft de constructiemorfologie - met het hier besproken artikel als één van de belangrijke vertrekpunten - een essentiële bijdrage tot de theorievorming binnen de algemene taalkunde in internationale context geleverd.

Barbara Schlücker, Berlin

Booij, Geert, ‘Compounding and derivation: evidence for Construction Morphology’. Wolfgang U. Dressler, Franz Rainer, Dieter Kastovsky & Oskar Pfeiffer (red.), Morphology and its demarcations. Amsterdam/Philadelphia, 2005, 109-132.

Booij, Geert, ‘Compounding and construction morphology’. Rochelle Lieber & Pavol Štekauer (red.), The Oxford handbook of compounding. Oxford, 2009, 201-216.

Booij, Geert, Construction morphology. Oxford, 2010.

Goldberg, Adele E., Constructions at work. The nature of generalization in language. Oxford, 2006.

Jackendoff, Ray, Foundations of language. Oxford, 2002.

Kay, Paul & Charles J. Fillmore, ‘Grammatical constructions and linguistic generalizations: The What's X doing Y? construction’. Language 75, 1999, 1-33.