Internationale Neerlandistiek. Jaargang 2012

[p. 121]

2001
Luc Herman & Bart Vervaeck: Vertelduivels. Handboek verhaalanalyse
Brussel / Nijmegen, VUB Press / Van Tilt

Toen het handboek Vertelduivels in 2001 voor het eerst verscheen, sloot het aan bij een reeks van veelgebruikte handboeken en inleidingen in de literatuurwetenschap en verhaalanalyse voor studenten neerlandistiek: Over literatuur (Van Luxemburg, Bal & Weststeijn 1987, 2002); de herziene Bal, De theorie van vertellen en verhalen 1990 (1978) en Literair mechaniek. Inleiding tot de analyse van verhalen en gedichten (Van Boven & Dorleijn 1999). Vertelduivels wordt op de flap gepresenteerd als een handboek ‘voor iedereen die geïnteresseerd is in het analyseren én schrijven van verhalen’, maar biedt tegelijk een kritisch descriptief overzicht van verteltheorieën van de klassieke tot de poststructuralistische narratologie. De lezer kan daarin de ontwikkeling volgen van de strenge, systematische en formalistische modellen naar theorieën die gebruik maken van inzichten uit de cognitiewetenschappen, feminisme, ideologiekritiek, enzovoort. In de editie van 2001 werd de narratologie met zijn voor- en nageschiedenis op zo'n 150 pagina's gepresenteerd, in de grondig herziene versie die in 2005 verscheen, beslaat dit overzicht bijna 180 pagina's, een uitbreiding die volledig het derde deel, gewijd aan de postklassieke narratologie, ten goede kwam.

Vertelduivels volgt een chronologische indeling van de narratologische modellen, zodat ook de ideeën van W. Booth, E.M. Foster, N. Friedman en F. Stanzel, namen waarvan studenten - althans tien jaar geleden - al eens hadden gehoord, aan bod komen. Wie dit boek als docent of student gebruikt zal ongetwijfeld de didactische insteek ervan waarderen: er worden overzichtelijke kadertjes met terminologie aangeboden, de tekst is voorzien van marginalia en is bijzonder helder en toegankelijk geschreven. Een schot in de roos zijn de twee korte verhalen van Charlotte Mutsaers en Gerrit Krol, opgenomen als tekstvoorbeelden die door het hele boek heen worden gebruikt om analyseconcepten en interpretatiemodellen en daarmee ook de inzetbaarheid van de beschreven theorieën te illustreren. Bij deze pluspunten valt ook te vermelden dat er zorgvuldig voor wordt gezorgd dat nauw verwante concepten die toch onderscheiden moeten worden, met distinctieve voorbeelden worden geïllustreerd.

Daarmee brengen Herman en Vervaeck in de praktijk wat ze herhaaldelijk over narratologische analyses ter sprake brengen: ze moeten ‘bijdragen tot de inhoudelijke interpretatie van een verhaal’ (2005, p. 11), de vorm van het vertellen moet worden verbonden met de inhoud (2005, p. 15), alleen op die manier kan een narratologische analyse de lectuur verrijken. Tegelijk wijzen ze erop hoe de formalisering in de structuralistische modellen ook tekortschiet, hoe gesloten syste-

[p. 122]

men met rigide gescheiden hiërarchische niveaus er niet altijd in slagen om de werkelijkheid van een verhalende tekst te vatten, in het bijzonder van postmoderne teksten. Een ongrijpbare factor is ook de lezer, die een steeds sterkere rol speelt in de act van het interpreteren, wat in de herwerkte versie terecht ruimere aandacht krijgt.

Bij alle lof is er hier en daar nog wel een punt van kritiek aan te wijzen. Voor de toch al niet makkelijke kwestie van de focalisatie wordt ook in de tweede versie op p. 78 de dubbelzinnige terminologie ‘externe en interne focalisatie’ gebruikt. Met externe/interne focalisatie wordt in Vertelduivels verwezen naar de waarneming volgens de ‘positie’ (2005, pp. 76, 78) van de waarnemende instantie ten opzicht van het verhaal, de diëgesis. Externe / interne focalisatie is dus waarneming die van buiten / binnen af het verhaal beschouwt, net zoals we op het vlak van het vertellen spreken van een extra- en intradiëgetische verteller. Eigenlijk zouden we deze termen beter overnemen en in plaats van ‘externe focalisatie’ spreken over ‘extradiëgetische focalisatie’. Er is, naast het waarnemende subject, namelijk nog een ander aspect van focalisering, het waargenomen object. Een object (dat kan ook een personage zijn) kan van binnenuit gefocaliseerd worden (we kennen de gedachten bijvoorbeeld) of van buiten. Verwarrend is dan het voorbeeld dat de auteurs geven op p. 78: ‘In de combinaties en afwisselingen van interne en externe focalisatie liggen allerlei mogelijkheden om het verhaal spannend te maken en te houden.’ Wanneer bijvoorbeeld een personage met moordplannen in het eerste hoofdstuk van binnenuit wordt bekeken, zo stellen ze, dan wordt hij of zij voor de lezer aldus de eerste verdachte wanneer de moord in het tweede hoofdstuk plaatsvindt. In dit voorbeeld gaat het hier echter niet om een afwisseling van interne en externe focalisatie zoals Herman en Vervaeck die eerder hebben gedefinieerd, maar wel om een afwisseling van focalisatie van binnenuit en van buiten af. Dergelijke verwarring ontstaat mede door het gebruik van de door Mieke Bal ingevoerde term ‘focalisator’, die - zoals de auteurs ook herhaaldelijk waarschuwen - een antropomorfe suggestie wekt. We zouden de termen externe en interne focalisatie dan kunnen reserveren voor dit tweede aspect van focalisatie, namelijk: wordt het gefocaliseerde object van buiten af waargenomen, dan spreken we van ‘externe focalisatie’, in het geval van focalisatie van binnenuit kunnen we dan ‘interne focalisatie’ gebruiken.

In de uitgave van 2001 wijzen de auteurs zelf op enkele tekortkomingen van de ‘klassieke’ narratologie: de rigiditeit van de onderscheiden niveaus in de structuren en van de binaire opposities, de veronachtzaming van de inbreng van de lezersactiviteit - ‘Structuren zijn geen vaste gegevens die je uit de tekst kunt halen, maar constructies die steeds ten dele afhankelijk zijn van de lezer’ (2001, p. 57) - of de gebrekkige aandacht voor de inbedding van verhalen in ideologische en sociale discoursen en contexten. In toenemende mate bleek de klassieke narratologie ook op haar grenzen te stoten bij de analyse van postmoderne en experimentele literatuur. Daarom werd het hoofdstuk over poststructuralistische narra-

[p. 123]

tologie herschreven en uitgebreid met een brede waaier van recente ontwikkelingen van de narratologie: postmoderne narratologie, narratologie en ideologie, ethiek, feministische narratologie, possible worlds theorieën en cognitieve en constructivistische narratologische modellen. In deze nieuwe theorieën staat de lezer veel centraler, is er ruimte voor ethische en ideologische betekenissen, en voor tegendraadse teksten. Toch wordt de band met de structuralistische narratologie niet doorgeknipt. Integendeel, er wordt gezocht naar een ‘gulden middenweg tussen klassieke systematisering en postmoderne relativering’ (2005, p. 121). Daarbij illustreert het boek tegelijk de flexibiliteit en openheid van de narratologie naar andere disciplines. De narratoloog is niet langer de pikeur uit Mutsaers verhaal, maar de jongleur die alle ballen tegelijk in de lucht moet houden (het cognitieve/constructivistische, historische, retorisch/tekstuele elementen, het interdisciplinaire,...).

Terugblikkend op de recensies die in 2001 verschenen, vallen twee zaken op. Wilbert Smulders meende toen dat het boek ‘grote waarde als overzichtswerk’ had, maar ‘de gebruikswaarde als “werkboek” schatte hij zeer gering’ in (Nederlandse Letterkunde 1, 2002, p. 94). In een recensie voor Vooys schreef Hans Anten dat hij ‘de kritische bespreking van de structuralistische narratologie en wat eraan vooraf ging' had gelezen als de aankondiging van wat hij toch'als de eigenlijke kern van het boek’ beschouwde, met name het derde hoofdstuk, met zijn recente theorieën ‘die mogelijke alternatieven zijn voor de gesignaleerde lacunes en manco's in het traditionele analysemodel’ (Vooys 19, 2002, pp. 252-253). Uit gesprekken met collega's en uit enig gegoogel op universitaire websites blijkt dat geen van beide inschattingen voor de huidige praktijk gelden. De weerklank van Vertelduivels is nu net als handboek verhaalanalyse in de opleidingen voor neerlandici erg groot. Niet alleen aan de academische neerlandistiekopleidingen in Vlaanderen en Nederland, maar ook in het buitenland, van Berlijn tot Wrocław, wordt het gebruikt. Bovendien blijkt vooral - niet geheel onverwacht - het tweede hoofdstuk, het ‘klassieke’, structuralistische deel met zijn didactische schematische overzichtjes in literatuurcolleges hoog te scoren, terwijl het derde deel meer ter kennis wordt genomen.

De conclusie is eenvoudig: Vertelduivels wacht op zijn nieuwe tweede herziene versie, waarin de nieuwste tendensen (cognitieve narratologie, possible worlds theorieën) minder dienen om afwijkingen van de klassieke modellen te signaleren, maar sterker worden uitgediept met hun mogelijkheden voor nieuwe interpretaties. Niet alleen omdat het updaten van zo'n handboek een waarde op zich zou zijn, maar omdat het helpt om net zoals de eerste Vertelduivels voor nog niet opgeloste problemen een oplossing te zoeken. De neerlandistiek in binnen- en buitenland zou dit toejuichen.

Lut Missinne, Münster