Internationale Neerlandistiek. Jaargang 2012

[p. 113]

1998
Matthias de Vries, L. te Winkel et al. (red.): Woordenboek der Nederlandsche taal
's-Gravenhage / Leiden, Martinus Nijhoff / Brill, 1864-1998

134 jaar na de eerste aflevering in 1864, circa 150 mensen over vijf generaties, 686 afleveringen, 40 banden, zo'n 45.000 pagina's, circa 400.000 woorden, meer dan 1,6 miljoen citaten uit ruim 12.000 bronnen. Imponerende cijfers... op basis hiervan wordt het WNT doorgaans als het grootste woordenboek ter wereld beschouwd. Maar wat voor een woordenboek tekent zich achter deze cijfers af?

Verschillende definities zijn er van het WNT. Het WNT is een wetenschappelijk

a.	eigentijds (= negentiende-eeuws) woordenboek met een terugblik in het verleden tot 1637;
b.	idem tot 1580;
c.	historisch woordenboek van de Nederlandse woordenschat vanaf 1500 tot in de eigen tijd (1975);
d.	historisch woordenboek voor het Nederlands in de periode 1500-1921.

(vergelijk Moerdijk 1994, p. 5)

Dit is geen meerkeuzevraag, maar deze definities zijn allemaal van toepassing op het WNT: elke definitie kan gerelateerd worden aan een bewerkingsfase van dit woordenboek, dat een rijke ontstaansgeschiedenis heeft.

In de romantiek was er een groeiende belangstelling voor de eigen cultuur en taal. In de meeste Europese landen gingen grote lexicografische ondernemingen van start, zo ook in het Nederlandse taalgebied (vergelijk het Middelnederlandsch Woordenboek [MNW] en het WNT). Met het WNT wilde men een taalmonument oprichten waarin het Nederlands in z'n volle rijkdom geïnventariseerd en beschreven wordt. Midden negentiende eeuw begonnen de voorbereidingen (= uitwerken van een uniforme spelling) en werkzaamheden (= verzamelen van bronmateriaal) onder leiding van Matthias de Vries die oorspronkelijk een op literaire bronnen gebaseerde beschrijving van het Nederlands van zijn tijd voor ogen had met het verleden in functie van het heden: de oorsprong en de ontwikkelingsgeschiedenis van woorden moesten bijdragen tot de verklaring van de eigentijdse taal. Hierbij hanteerde De Vries eerst 1637 (verschijning Statenbijbel) als begindatum. Maar al in de aanvangsfase werd de begingrens verlegd naar 1580 (begin renaissance met herleving van de Nederlandse literatuur), zodat de ‘schatten’ van het Nederlands beter tot hun recht kunnen komen (zie definitie a-b).

Na de dood van De Vries (1892) werd de opzet echter sterk gewijzigd: het verleden ging een centrale rol innemen en werd een doel op zich: om te laten zien hoe het lexicon zich in de loop van de eeuwen heeft ontwikkeld. Vandaar dat de

[p. 114]

begingrens nog verder - naar 1500 (zie definitie c) - werd opgeschoven (= aansluiting bij het MNW dat de Nederlandse woordenschat van 1250-1550 beschrijft). Naarmate de bewerking langer duurde, werd het bronmateriaal uitgebreider. Ten slotte dreigde het uit de hand te lopen. Het werd noodzakelijk een vaste eindgrens te stellen: in 1976 werd besloten om in (ontbrekende delen van) het WNT geen materiaal op te nemen van ná 1921 (zie definitie d).

Uiteraard zijn er lacunes, als gevolg van het gegeven dat er lange tijd niet een vaste begin-/einddatum van de te beschrijven periode was, en van de tussentijdse wijziging van de opzet. Het eindresultaat: in de eerste woordenboekdelen zijn de glorieuze Gouden Eeuw en de negentiende eeuw bijvoorbeeld uitgebreid bewerkt, terwijl andere eeuwen zoals de zestiende en achttiende pas in de latere woordenboekdelen tot hun recht komen.

Van de alfabetisch geordende trefwoorden worden de grammaticale kenmerken, de herkomst, het gebruik in afleidingen, samenstellingen, verbindingen, uitdrukkingen en spreekwoorden aangegeven. De chronologisch gerangschikte betekenissen zijn met citaten geïllustreerd waardoor de gegevens controleerbaar zijn. Het WNT bevat alle woorden, aangetroffen in het verzamelde geschreven bronmateriaal. Woorden uit de informele spreektaal staan er zo veelal niet in. Ook ontbreken woorden die opkwamen nadat de betreffende aflevering was verschenen (bijvoorbeeld het woord computer; eerste datering in geschreven taal: jaren 1960 - verschijning betreffende aflevering: al begin jaren 1900). De trefwoorden kunnen echter niet alleen woorden zijn, maar ook kleinere eenheden zoals voor- en achtervoegsels, bijvoorbeeld het prefix ge- (zie een uitvoerig artikel in Deel IV, G - GITZWART).

Enerzijds is het bijzonder dat het WNT op een eigen materiaalverzameling is gebaseerd, anderzijds kleven er ook problemen aan. Het bronmateriaal groeide niet alleen lange tijd mee met het woordenboek in wording, maar het werd veelal niet systematisch bijeengebracht en niet uniform verwerkt. Zo variëren de beschikbaarheid en toegankelijkheid van de bronnen (bijvoorbeeld verantwoorde tekstedities) per woordenboekdelen en per behandelde eeuw.

Bovendien is de aard van het bronmateriaal ook niet onveranderd gebleven. Toen het karakter van het WNT van eigentijds in historisch veranderde, werden de verzamelingsprincipes ook gewijzigd: de nadruk lag niet meer uitsluitend op literaire bronnen zoals in de eerste woordenboekdelen. In de latere delen zijn alle tekstsoorten (dus ook niet-literaire teksten) vertegenwoordigd. Dit alles resulteerde in een zekere onevenwichtigheid in de materiaalverzameling, waardoor ook het WNT een hybride karakter kreeg. Het WNT-project vorderde langzaam. Tijdens de bewerking waren er perioden met tekort aan medewerkers en financiele middelen. Maar we kunnen ook de calculatiefout in de bewerkingsduur en omvang niet over het hoofd zien: De Vries had oorspronkelijk 25 jaar en een omvang van zes à zeven banden in gedachten.

[p. 115]

Ondanks de minpunten wordt dit woordenboek onbetwist beschouwd als een onschatbaar cultureel monument, een bevestiging van de culturele identiteit. Het maatschappelijk belang ervan is verder dat het een belangrijke basis is (geweest) voor woordenboeken van het moderne Nederlands, zo ook voor de Grote Van Dale. Het WNT is bovendien veelal ook een geschikte bron van informatie voor taalkundig onderzoek. Zo is het bijvoorbeeld een uitstekend hulpmiddel geweest bij een groot deel van mijn promotieonderzoek naar het prefix ge-. De informatie onder het trefwoord ge- bleek zeer nuttig voor het in mijn proefschrift op de beschikbare vakliteratuur gebaseerde algemene overzicht van de ontwikkeling van de woordvormingspatronen met ge-. Het WNT kon ik echter niet alleen als secundaire, maar - door het rijke voorbeeldmateriaal uit de eigen materiaalverzameling - ook als primaire bron (= een verwerkt en gesystematiseerd corpus) gebruiken. Op basis daarvan kon ik bijvoorbeeld vaststellen dat de uitdrukking (iemand) laten geworden die in de vakliteratuur doorgaans als rest van het Middelnederlandse negatief polair ge- wordt beschouwd, maar die in het hedendaags Nederlands niet meer uitsluitend samen met een negatiepartikel wordt gebezigd, ook al in de zeventiende eeuw niet meer als negatief polair werd ervaren. Het enige waarbij ik minder baat had van het WNT als corpus, was het onderzoeksdeel dat zich richtte op de ontwikkeling van de ge-+werkwoordstamafleidingen van het type geblaf. Vanwege de onevenwichtigheid van het WNT-materiaal kon ik dit woordenboek hier slechts als controlemateriaal gebruiken. De analyse zelf heb ik aan de hand van een eigen materiaalverzameling uitgevoerd.

Het WNT is niet alleen voor taalkundigen onmisbaar, maar voor iedereen (letterkundigen, historici enzovoort). die bezig is met de studie van oude teksten. Zelfs voor niet-professionelen (bijvoorbeeld kruiswoordpuzzelaars) is het een bron van kennis. De fotografische herdruk die al voor de voltooiing in 1993 op de markt gebracht werd, vond volgens Moerdijk (1994, p. 1) gretig aftrek bij vijftienhonderd nieuwe eigenaars.

In 1998 werd de voltooiing uitgebreid gevierd. Dat dit een mijlpaal in de geschiedenis van de lexicografie van het Nederlands was, blijkt onder andere uit de voor taalkundige werken ongewoon uitvoerige aandacht in de media en uit de al begin 1999 gehouden tentoonstelling over de totstandkoming. Na deze datum verschenen in 2001 de Aanvullingen, drie delen met woorden die nog niet eerder in het WNT behandeld waren. Al eerder, in 1995, werd het woordenboek als cd-rom uitgegeven, met herziene versies in 2000 en 2003.

Zsófia Tálasi, Boedapest

Moerdijk, A., Handleiding bij het Woordenboek der Nederlandsche taal (WNT). 's-Gravenhage, 1994.

Tálasi, Zsófia, Het Nederlands prefix ge- in historisch perspectief. ‘Ge+werkwoordstam’-afleidingen in grammatica's, woordenboeken en teksten. Utrecht, 2009.