Internationale Neerlandistiek. Jaargang 2012

[p. 107]

1996
Dirk de Geest: Literatuur als systeem, literatuur als vertoog. Bouwstenen voor een functionalistische benadering van literaire verschijnselen
Leuven, Peeters

De in 1996 onder de titel Literatuur als systeem, literatuur als vertoog gepubliceerde teksten maakten oorspronkelijk deel uit van de Habilitations-proef die Dirk de Geest in 1993 aflegde. De Geest formuleert daarin theoretische en methodologische voorstellen tot het overbruggen van een volgens hem bestaande kloof tussen literatuurwetenschappelijke theorievorming en literair-historische praktijk. De bouwstenen voor de gepresenteerde benadering, die als functionalistisch, systemisch en discursief geïntroduceerd wordt, zijn enerzijds afkomstig uit een systeemtheoretische context: ‘de polysysteemtheorie (Itamar Even-Zohar, Gideon Toury en José Lambert), het constructivistische systeemmodel van Siegfried Schmidt, en de sociologische systeemtheorie van Niklas Luhmann’ (p. 2). Anderzijds wordt een beroep gedaan op Michel Foucaults concept van discursiviteit, ondanks het feit dat zijn omgang met sociale en historische fenomenen onder andere door Schmidt en Luhmann werd afgewezen.

De probleemstelling van het boek wordt vanuit de paradoxale bevinding ontwikkeld dat literatuurgeschiedenis noodzakelijk, maar onmogelijk is. Omdat de literaire realiteit niet volledig gerepresenteerd kan worden, moet selectie plaatsvinden. Deze gaat echter bijna onvermijdelijk gepaard met reductie en met waardeoordelen van de literatuurhistoricus. Daartegenover pleit De Geest ervoor het literaire systeem met zijn processen van canonisering, marginalisering en censuur in kaart te brengen, waarbij waardeoordelen en selectiemechanismen beschreven en verklaard moeten worden. Op deze manier zou men de complexiteit en tegenstrijdigheden van het literaire verleden meer recht doen.

De Geest toetst verschillende systeembenaderingen van de literatuur op hun bruikbaarheid voor zijn doeleinden. De polysysteemtheorie van Even-Zohar beschouwt literatuur als complex systeem met een open, heterogene structuur. Het literaire systeem onderhoudt enerzijds relaties met andere culturele en maatschappelijke systemen en bestaat anderzijds zelf uit diverse subsystemen. Dit theoretische model biedt volgens De Geest de mogelijkheid om een groot aantal feiten te bestuderen waaraan de literatuurwetenschap tot dan toe nauwelijks aandacht besteed had, maar is methodologisch niet voldoende uitgewerkt.

De bespreking van de constructivistische benadering van Siegfried J. Schmidt maakt, vooral vanuit hedendaags perspectief, duidelijk hoe beslissend de invloed van diens studie Die Selbstorganisation des Sozialsystems Literatur im 18. Jahrhundert (1989) voor een sociologisch georiënteerde literatuurgeschiedschrijving was. Schmidt beschrijft literatuur als een zelfreferentieel en zelforganiserend, hoewel

[p. 108]

niet per se gesloten systeem. De Geest maakt vooral kritische kanttekeningen bij de door Schmidt aangebrachte scherpe binaire scheiding tussen systeem en Umwelt en bij de beperking op een kwantitatieve aanpak waarbij elke vorm van discoursonderzoek afgewezen wordt.

Het systeembegrip van Piaget, dat totaliteit, transformatie en autoregulatie als de drie wezenlijke eigenschappen van een systeem definieert, impliceert volgens De Geest een dynamisering van het systeembegrip die de mogelijkheid opent om de historiciteit van literaire systemen te beschrijven. Met behulp van het semiotisch vierkant van Greimas lukt het De Geest op een vernieuwende en overtuigende manier de basistegenstellingen ‘systeem’ versus ‘Umwelt’ (sensu Luhmann) respectievelijk ‘identiteit’ versus ‘alteriteit’ open te breken. De toevoeging van de contradictorische equivalenten ‘niet-Umwelt’ versus ‘niet-systeem’ respectievelijk ‘niet-alteriteit’ versus ‘niet-identiteit’ maakt het mogelijk schemerzones en spanningen tussen de domeinen in synchroon en diachroon opzicht in kaart te brengen.

Luhmann begrijpt sociale systemen als zinsystemen die gericht zijn op de reductie van complexiteit en contingentie. Zijn ‘stelling dat sociale systemen uitsluitend bestaan uit aan elkaar gerelateerde communicaties’ (p. 160) is volgens De Geest in zoverre problematisch dat Luhmann de specifiek discursieve dimensie van uitingen min of meer buiten beschouwing laat. Wat deze betreft, doet De Geest daarom een beroep op de discourstheorie van Michel Foucault. Op deze basis wil hij ‘literaire systemen bestuderen als specifieke types van vertogen, die nader gestructureerd worden door middel van welbepaalde ordeningsprincipes’ (p. 167). Hierbij wordt een nauw verband tussen discursiviteit en normativiteit verondersteld. Om aan te tonen dat zijn verfijning van de analysemethode, waardoor expliciete en impliciete poëtica geconfronteerd kunnen worden, een adequatere reconstructie van de literair-historische situatie mogelijk maakt, verwijst De Geest naar de literatuur in Vlaanderen tijdens de tweede wereldoorlog, waarvan met de op ethische maatstaven gebaseerde indeling in ‘goed’ of ‘fout’, collaboratie- of verzetsliteratuur, in het verleden een sterk vertekend beeld geschetst werd. Dat een functionalistische benadering in staat is de ambivalenties en spanningen binnen een literair systeem bloot te leggen, toont de in 1997 verschenen studie Collaboratie of Cultuur? Een Tijdschrift in Oorlogstijd in Vlaanderen aan, waarin De Geest samen met E. Vanfraussen, M. Beyen en I. Mestdagh resultaten van een onderzoeksproject over literaire productie en literaire kritiek in Vlaanderen tussen 1940 en 1944 presenteert.

Het concept ‘systeem’ voert De Geest aan het begin van het boek in een heuristische zin als ‘zoeklichttheorie’ in (p. 28). Tot besluit stelt hij deze positie bij ‘in de richting van een meer “realistische” opvatting van systemen’ (p. 192). In plaats van een constructivistische benadering kiest hij voor een ‘reconstructie’ als onderzoeksperspectief, waarbij de begrippen ‘systeem’ en ‘literatuur’ niet bij voorbaat vastliggen, maar in de loop van de discoursanalyse moeten worden afgebakend.

[p. 109]

Juist ‘het feit dat de systeemtheorie in staat is de complexiteit van de literaire verschijnselen accuraat te articuleren, zou haar zwakste punt kunnen zijn’ aldus P. Peeters in zijn recensie (SpL 38, 1996, pp. 356-359, hier p. 358). Op deze manier zou een uiterst genuanceerd maar misschien ook onherkenbaar beeld van het literaire systeem gecreëerd worden. Als het grootste probleem van De Geests model beschouwt Peeters echter dat van de representativiteit. Hij vraagt zich af hoe de systemische representativiteit van uitspraken bepaald wordt en hoe de representativiteit van een literair-historisch verhaal kan worden vastgesteld dat zijn waarheidsaanspraak niet meer aan ‘de adequatie tussen de historische realiteit en de historiografische beschrijving’ (Peeters, p. 359) wil ontlenen, maar op zijn eigen coherentie en de consensus tussen vakgenoten over zijn representativiteit steunt. Dat geldt volgens mij echter ook voor de traditionele literatuurgeschiedschrijving. De grote theoretische en methodische winst van De Geests aanpak bestaat juist daarin, dat ‘literatuur’ niet als Vorverständnis van de onderzoeker verondersteld wordt, maar dat selectiemechanismen en waardeoordelen in een discoursanalyse expliciet aan de orde gesteld worden en het literaire systeem in zijn complexiteit en tegenstrijdigheid in kaart wordt gebracht, waarbij er telkens gedifferentieerd wordt tussen het begrippensysteem van de onderzoeker en datgene van de onderzochte systemen.

Vooralsnog leent De Geests benadering zich eerder voor kleinschalig onderzoek dan voor literair-historische overzichtswerken. Dit zou een verklaring ervoor kunnen zijn dat De Geest op 17 januari 1997 in de Ridderzaal de openingslezing bij de studiedag ter voorbereiding van de Geschiedenis van de Nederlandse literatuur mocht houden, maar uiteindelijk niet formeel betrokken was bij de uitvoering van dit project. Toen mijn collega's letterkundigen uit de Duitse universitaire Neerlandistiek en ik enkele jaren geleden het plan opvatten om een beknopte Niederländische Literaturgeschichte (2006) voor onze studenten en een in de Nederlandse literatuur geïnteresseerd Duits publiek te schrijven, waren we er ons terdege van bewust dat we dit project niet zonder selectie en reductionisme zouden kunnen realiseren. Daarbij stelden we ons echter niet in eerste instantie de vraag ‘Mag ik spreken’, waarmee De Geest zijn openbare les opende (p. 197), maar de vraag ‘Mag ik zwijgen?’. Want vanuit extramuraal perspectief is met het oog op onze studenten het weglaten en daarmee het ‘verzwijgen’ van grote delen van de Nederlandse literatuurgeschiedenis een wellicht nog nijpender probleem dan de methodisch verantwoorde presentatie van datgene waarover uiteindelijk wel gesproken wordt.

Maria-Theresia Leuker, Keulen