Internationale Neerlandistiek. Jaargang 2012

[p. 104]

1995
Woordenlijst Nederlandse taal

‘Spellingshervorming?’ vroeg de dichter Martijn Brekel, die had meegeluisterd. ‘Wat wordt het nou? Besse-sap of bessen-sap?’

‘Bes-sén-sap, met een n.’

‘Maar het blijft natuurlijk panne-koek.’

‘Nee, nee,’ zei de staatssecretaris, ‘het wordt pan-nén-koek. Met een n. Omdat het meervoud van pan pannen is. Het is gewoon een kwestie van logica.’

Nu liep Brekel rood aan.

‘Dat meen je niet!’ riep hij met ingehouden woede. ‘Dat is volkomen onzin. Je hoort toch een stomme e. Pan-ne-koek, dat is wat je hoort!’ [...]

‘Dan wordt het dus ook klot-én-weer,’ klonk het vanuit de achterste gelederen.

‘Nee, nee,’ riep Muisjes met ingehouden stem, ‘het wordt klot-e-weer. Kloteweer met een e en zonder n.’

‘Maar het meervoud van kloot is toch kloten?’

‘Jawel, maar kloten is in dit geval geen zelfstandig naamwoord. Het is hier een zogenaamd versterkend voorzetsel. Net als in be-re-goed of in reu-ze-leuk.’

‘En daarom moeten wij voortaan ook reu-ze-zwaai schrijven?’

‘Nee, want hier gaat het juist wel om het meervoud. Een reus, twee reuzen. Dus: reu-zen-zwaai met een n! Begrijp dat nou eens!’ (Pam 1997, p. 139).

In vergelijking met andere talen zoals het Engels en het Deens zijn de spellingprincipes van het Nederlands relatief eenvoudig. De foneem-grafeemcorrespondenties zijn vrij regelmatig, de morfologische spellingregels, zoals het principe van gelijkvormigheid en het principe van analogie, zijn consistent en de gevallen waar deze niet geldig zijn, zijn gemakkelijk af te bakenen. Weliswaar maken zelfs geoefende spellers soms fouten in het juiste gebruik van bijvoorbeeld bevestigt en bevestigd en van word en wordt. Correct spellen is hier een kwestie van grammaticaal inzicht.

Er zijn echter een aantal probleemgevallen die in de vorige spellinghervorming en de Woordenlijst van 1954 onvoldoende opgelost zijn en daarom aanleiding tot ontevredenheid hebben gegeven. De tijd tussen 1954 en 1995 werd bepaald door verschillende elkaar opvolgende spellingcommissies met soms vergaande voorstellen tot herziening van de spelling. Het uiteindelijke resultaat is echter vrij behoudend. Apart van de verwijdering van inconsequenties bevat de Woordenlijst

[p. 105]

1995 gewijzigde richtlijnen voor de tussenklanken -e(n)- en -s- in samenstellingen, voor de spelling van leenwoorden en de spelling van geografische namen, voor het gebruik van het trema en het liggend streepje en ten slotte de afbreking aan het eind van een regel.

De bedoeling van iedere verbetering van de spellingregels is idealiter de woordenlijst overbodig te maken zodat je niet zoals Frits Droogstoppel in de Max Havelaar aan het schrijfwerk wordt gezet omdat je ‘een lystje van woorden die met twee e's geschreven worden’ hebt (Multatuli 1992, p. 30). Het probleem van Frits is al lang opgelost en men heeft geen lijstje meer nodig, maar geldt dat ook voor de hier behandelde spellingkwesties, in het bijzonder de spelling van leenwoorden en de tussenklanken?

Ook na de afschaffing van de toegelaten spelling ten gunste van de voorkeurspelling van de 1954-regeling bleef de spelling van veel leenwoorden onvoorspelbaar, vooral met betrekking tot de c/k-kwestie. Je moet instructie, significantie schrijven, maar elektrisch, vakantie. Met de keuze voor de voorkeurspelling is de traditie bepalend voor de spelling van zulke woorden. De schrijver moet gewoon onthouden hoe deze woorden geschreven worden, er kunnen geen regels gegeven worden. In het vervolg zullen alleen de problemen in verband met de spelling van de tussenklank behandeld worden.

Een eigenaardigheid van het Nederlands is dat de n in de onbeklemtoonde verbinding -en in veel regio's niet uitgesproken wordt in spontane spraak, dat blijkt vooral bij het meervoud van de substantieven (dagen) en in de vervoeging van het werkwoord (komen, gekomen), de uitspraak valt dus samen met de -e van bijvoorbeeld de adjectiefflexie (groene). Deze regeling van -en versus -e veroorzaakt in het algemeen geen spellingsproblemen omdat het om de spelling van welgedefinieerde grammatische categorieën gaat. Anders met de tussenklank -e(n)- waar het moeilijk is te bepalen of er -en- of -e- moet worden geschreven. De spelling van deze tussenklank, die historisch gezien in veel gevallen een oud stamsuffix of een oude genitiefuitgang is, werd in de Woordenlijst 1954 geregeld op de manier dat er -en- moest worden geschreven als er een duidelijk meervoudige inhoud bij kon worden verstaan, in de overige gevallen schreef je gewoon -e-. Daarom ganzenhoeder versus ganzepen. Omdat deze regel in veel gevallen subjectief toegepast kon worden, werd de semantische regel van 1954 in 1995 vervangen door een vormelijke regel: schrijf -en- als het eerste lid van de samenstelling een substantief is dat uitsluitend een meervoud op -en heeft. Deze regel wijzigde de schrijfwijze in veel woorden: brieveweger werd brievenweger (naast briefweger) en spreeuwenest werd spreeuwennest. Zoals het citaat van de roman De herenclub van Max Pam laat zien, heeft de nieuwe regel veel commotie veroorzaakt omdat hij in veel gevallen contra-intuïtief was of tegen de traditie indruiste, vergelijk panne(n)koek in het citaat.

De nieuwe hoofdregel lijkt eenvoudig, maar de duivel zit in de details. Een toevoeging tot de hoofdregel zegt dat je toch -en- moet schrijven als het eerste lid een vrouwelijke nevenvorm is met een toonloze e-suffix, zoals agente. Het heet dus

[p. 106]

agentenuniformrokje zelfs al heeft agente een meervoud agentes en zelfs al hebben de agenten het niet zover gebracht dat ze soms rokjes dragen. Agente-uniformrokje had toch ook gekund. Daarentegen moet je lindeboom schrijven want linde eindigt weliswaar ook op -e, al is een linde natuurlijk geen vrouw. Dus lindeboom, maar beukenboom en eikenboom, want een beuk of een eik eindigt duidelijk niet op -e en het meervoud is -en. ‘Het is gewoon een kwestie van logica’, zegt de staatssecretaris in de roman, maar heb je al schrijvend de tijd om daarover na te denken?

Er zijn uitzonderingen waar je tegen de hoofdregel in -e- moet schrijven, waarmee afbreuk wordt gedaan aan het beoogde vormelijk karakter van de regel, namelijk als het eerste lid enig in zijn soort is zoals Koninginnedag (maar koninginnensoep), zonnewijzer, als het eerste lid een versterkende betekenis heeft zoals het reuzeleuk in het citaat, reuzegroot (maar reuzengestalte) en eindelijk in versteende of niet herkenbare samenstellingen zoals kakebeen en flierefluiter. Berucht geworden is de - inmiddels in 2005 opgeheven - zogenaamde fauna-floraregel: als het eerste lid een dierennaam en het tweede lid een plantkundige aanduiding is, moet je -e- schrijven: paardebloem, kattekruid.

Bij de twee hier behandelde spellingsproblemen heeft de spellingshervorming in 1995 geen oplossing gebracht, maar bij de tussenklanken een onhanteerbaar regelapparaat opgesteld dat in de praktijk veel fouten veroorzaakt. De spellingchecker blijft je beste vriend.

Niels-Erik Larsen, Kopenhagen

Multatuli, Max Havelaar of de koffiveilingen der Nederlandsche handelmaatschappy. Annemarie Kets (red.). Assen/Maastricht, 1992.

Pam, Max, De herenclub. Roman. Amsterdam, 1997 (geraadpleegd: derde druk 2005).

Woordenlijst Nederlandse taal. Den Haag/Antwerpen 1995 (geraadpleegd: vierde oplage 1996).