Internationale Neerlandistiek. Jaargang 2012

[p. 91]

1992
Jan Stroop: Towards the end of the standard language in the Netherlands
Amsterdam, North-Holland

Wie Stroop zegt, zegt Poldernederlands. Dat is de benaming die taalkundige Jan Stroop (*1938) heeft gegeven aan de systematische verschuiving van een aantal klinkers van het ABN. Die verschuiving, en vooral de sociolinguïstische aspecten ervan, beschrijft hij in Poldernederlands. Waardoor het ABN verdwijnt uit 1998. We kennen het waarschijnlijk allemaal. Het is een klassieker die ook al in de DBNL staat.^1. Volgens Stroop is die taalverandering in het ABN (in veel Nederlandse dialecten werd altijd al bijvoorbeeld taid gezegd in plaats van tijd) opmerkelijk, omdat hij is ingezet door professionele vrouwen die in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw student waren, terwijl taalveranderingen waarbij een minder prestigieuze (dialect)vorm de standaardtaal binnendringt, doorgaans door mannen worden geïnitieerd.

Stroop had het verschijnsel al voor Poldernederlands gesignaleerd. Stroop 1992 is de gepubliceerde versie van een lezing uit 1990 en van het begin van de jaren negentig dateren meer lezingen en publicaties van hem over dezelfde materie. In dit artikel stelt Stroop vast dat de gesproken standaardtaal even snel verandert als dialecten dat doen. Bij dialecten is dat een geval van convergentie; ze krijgen steeds meer kenmerken van de standaardtaal. Bij de standaardtaal gaat de beweging echter in tegenovergestelde richting en is er sprake van divergentie: er komt meer variatie. De uiteinden van het dialectcontinuüm worden zodoende minder extreem.

Van belang is de definitie van standaardtaal die Stroop hanteert. Die komt van Jespersen, die beweert dat het een taal is zonder variatie. Een standaardtaal mét varianten is een contradictio in terminis (Stroop 1992, p. 164). Door de convergentie en divergentie aan de uiteinden van het dialectcontinuüm ontstaat nu een veel bredere algemene taal (Algemeen Nederlands/[Algemene] omgangstaal in Stroop 1998, noot 4). Voorbeelden ervan zijn: diftongering van /e./ en /o./, en verlaging van de tweeklank /ɛi/ naar /ai/; elisie van d, t en l in vinden, dat, niet, als; effe in plaats van even; hij heb in plaats van hij heeft en variatie bij vormen van andere (hulp)werkwoorden. Het gaat in het artikel dus niet alleen om de Poldernederlandse klankveranderingen, maar om allerlei veranderingen in het Standaardnederlands waarbij vormen uit de niet-standaardtaal worden geaccepteerd.

De oorzaak legt Stroop bij een gebrek aan aandacht voor correct taalgebruik op school, op zijn beurt veroorzaakt door maatschappelijke veranderingen uit de jaren zestig toen allerlei regels in twijfel getrokken werden. Hij legt tevens een verband tussen het gebruik van standaardtaal en maatschappelijke verbetering. Aan het eind van de twintigste eeuw hebben de meeste Nederlanders het goed en zien

1. Zie https://www.dbnl.org/tekst/stro008pold01_01/, laatst geraadpleegd op 18 mei 2012.

[p. 92]

ze zichzelf niet als de mindere van een ander. Als je maatschappelijk al goed zit, heb je geen standaardtaal nodig om je naar boven te werken zoals dat vroeger het geval was. Bovendien ziet Stroop een verband met de informalisering van de maatschappij, dat wil zeggen normen vervagen, regels worden minder rigide. Dit alles leidt ertoe dat een standaardtaal ‘which in no way betrays the speaker's origin or status, is further out of reach than ever’ (Stroop 1992, p. 174).

Echter, in Poldernederlands komt Stroop terug op dit verdwijnscenario:

Als het Nederlands van iedereen gelijkwaardig is, zo luidde mijn redenering zes jaar geleden, waarom zou iemand zich dan de taal van een ander aanmeten? Iedereen gelijk, dus ieders taal gelijk. Maar daar zat ik fout. Want ik had een bijzondere categorie Nederlanders over het hoofd gezien. Bij hen is een variëteit van het Nederlands ontstaan, die wel overgenomen wordt en zelfs door steeds grotere groepen sprekers: het Poldernederlands (1998, p. 70).

In deze visie wórdt Poldernederlands dus Standaardnederlands, of althans het vervangt de uitspraaknorm van het ABN. Over andere normen heeft Stroop het hier niet. Het gaat dus niet meer om het einde van de standaardtaal, maar om de vervanging van een bepaalde uitspraaknorm. Is dat volgens Stroop nu het einde van de standaardtaal? In een recente ‘Update’ (Stroop 2010, pp. 219-223) acht hij het weliswaar ‘waarschijnlijk dat ook [andere] voorbeelden van “fout” Nederlands [...] [bijvoorbeeld hun als onderwerpsvorm, RV] ooit ABN-vormen zullen worden of [...] vormen van het Poldernederlands’, maar verder is het niet zo duidelijk. Wel distantieert hij zich van een ander einde van de standaardtaal: dat van Van der Horst (2008), want ‘mijn einde van de standaardtaal betrof alleen het gesproken ABN, terwijl [Van der Horst] meent dat ook het geschreven Standaardnederlands op zijn einde loopt’. Nu is dit niet de plaats om het spraakmakende boek van Van der Horst met Stroops ideeën te vergelijken. Ik volsta met de vaststelling dat Van der Horst eigenlijk iets heel anders beargumenteert, namelijk dat de noodzaak van het hele fenomeen standaardtaal langzamerhand verdwijnt.

Stroops visie van standaardtaal als variatieloos blijkt problematisch. Volgens Van der Wal (2010, p. 19) wordt ‘het huidige democratische ABN door 80% van de Nederlandse bevolking [gesproken]. [...] Het democratische ABN betekende evident een verruiming van de norm en een toename van diversiteit.’ Bovendien houdt Stroop er niet altijd genoeg rekening mee dat taalveranderingen zich niet van de ene op de andere dag voordoen. Er zijn natuurlijk nog genoeg mensen die geen Poldernederlands spreken en/of hun niet als onderwerpsvorm gebruiken. En ondanks zijn vele kritiek op het onderwijs is Standaardnederlands natuurlijk tóch de schoolnorm. Bovendien is het ook de norm bij het onderwijs Nederlands als vreemde en tweede taal. Lezers van IN weten dat beter dan wie dan ook. Het Nederlands dat ik nu doceer is niet wezenlijk anders dan dertig jaar geleden toen ik begon. Wel ben ik genuanceerder in mijn normtoepassing, maar dan als gevolg

[p. 93]

van mijn ervaring. Bovendien grijp ik het feit dat bijvoorbeeld het vergelijkend voegwoord als bij een comparatief evenveel gebruikt wordt als dan aan om te praten over stijlverschillen (‘maar in de formele schrijftaal niet’), over verschillen tussen Vlaams- en Nederlands-Nederlands, en over andere aspecten van taalcultuur. Verder is de maatschappelijke discussie over goed of fout taalgebruik natuurlijk bijzonder boeiend voor buitenlandse studenten Nederlands. Er zijn altijd parallellen met hun eigen taal. En bij de bestudering van die discussie in een college sociolinguïstiek is Stroop niet weg te denken. ‘I think it is interesting to be controversial’, schrijft hij (Stroop 1992, p. 171). Eén van Jan Stroops grootste verdiensten is dat hij taal en taalkunde voor een breder publiek toegankelijk maakt, soms door bewust controversieel te zijn.

Stroop, Jan, Towards the end of the standard language in the Netherlands. J.A. van Leuvensteijn & J.B. Berns (red.), Dialect and standard language in the English, Dutch, German and Norwegian language areas. Amsterdam, 1992, 162-177.

Roel Vismans, Sheffield

Horst, Joop van der, Het einde van de standaardtaal. Een wisseling van Europese taalcultuur. Amsterdam, 2008.

Stroop, Jan, Poldernederlands. Waardoor het ABN verdwijnt. Amsterdam, 1998.

Stroop, Jan, Hun hebben de taal verkwanseld. Over Poldernederlands, ‘fout’ Nederlands en ABN. Amsterdam, 2010.

Wal, Marijke van der, ‘Standaardtalen in beweging. Standaardisatie en destandaardisatie in Nederland, Vlaanderen en Zuid-Afrika’. M.J. van der Wal & E. Francken (red.), Standaardtalen in beweging. Amsterdam/Münster, 2010, 11-26.