Internationale Neerlandistiek. Jaargang 2012

[p. 88]

1990
Cor van Bree: Historische taalkunde
Leuven / Amersfoort, Acco

Cor van Brees handboek Historische taalkunde, dat voor het eerst verscheen in 1990, is een inleiding in de algemene historische taalwetenschap. De algemene principes van de historische taalkunde worden echter haast uitsluitend geïllustreerd met voorbeelden uit het Nederlands en daarmee verwante talen, waardoor het boek voor de interne taalgeschiedenis van het Nederlands een veel groter belang krijgt dan soortgelijke inleidingen in de historische taalwetenschap die zich in de keuze van talige voorbeelden eclectisch opstellen. Dat de aandacht vooral op het Nederlands is gericht, maakt het boek bijzonder geschikt voor studenten Nederlands uit binnen- en buitenland die een college over taalverandering en taalvariatie in het Nederlands willen volgen, zij het - vanwege de complexiteit van de stof en het grote aantal specialistische vaktermen die als bekend verondersteld worden - veeleer voor oudere- dan voor eerstejaars.

Van Bree heeft er om didactische redenen voor geopteerd om de verschillende onderdelen van de historische taalwetenschap als uitgangspunt te nemen en niet de verschillende theoretische benaderingen die er zijn. In overeenstemming met dit beginsel is zijn handboek ingedeeld in vijf delen, die elk uit verschillende hoofdstukken bestaan.

Het eerste deel handelt over ‘taalverwantschap en taalreconstructie’. In theoretisch opzicht steunt het op de verworvenheden van de negentiende-eeuwse historisch-vergelijkende taalwetenschap, zoals die is ontwikkeld door de neogrammatici en hun directe voorgangers. Het vaststellen van taalverwantschap aan de hand van klankwetten en klankcorrespondenties, de structuur van de Indo-Europese en de Germaanse taalfamilie, de reconstructie van prototalen en van klankwaarden, de ontdekking van de wet van Verner als resultaat van het doorgedreven zoeken naar regelmaat in klankverhoudingen, zijn belangrijke thema's in de hoofdstukken twee tot en met vijf.

In het tweede deel komen de verschillende soorten taalverandering aan bod: klankverandering, betekenisverandering en de verschillende mogelijke combinaties van deze beide. Dit deel is in hoofdzaak structuralistisch van opzet: veel aandacht gaat naar de structurele samenhang tussen reeksen klank- en betekenisveranderingen. Zo worden diverse voorbeelden van push en drag chains, van homonymievermijding en parallelle betekenisontwikkelingen toegelicht. Het principe van de formeel-semantische analogie, die een corrigerende werking op klank- en betekenisverandering heeft, leidt Van Bree naar het isomorfieprincipe, dat als een rode draad door de delen twee en drie loopt: in haast elk hoofdstuk wordt het - al dan niet betrekkelijke - belang van het isomorfie- of Hum-

[p. 89]

boldtiaans principe, de tendens in de richting van een ideaal tekensysteem waarbij iedere taalvorm maar één betekenis heeft en bij iedere betekenis maar één taalvorm hoort, voor de besproken taalverandering geëvalueerd.

In deel drie worden de implicaties van de soorten taalverandering voor grammatica en woordenschat en de interactie tussen beide beschouwd. Op fonologisch gebied betreft het veranderingen in de foneeminventaris en de distributie van de fonemen, op morfologisch gebied veranderingen in de flexie, het ontstaan en het verdwijnen van samenstellingen en affixen (waarbij het verschijnsel ‘grammaticalisatie’ wel beschreven, maar niet zo benoemd wordt), op syntactisch gebied het ontstaan en het verdwijnen van constructies en wijzigingen in de woordvolgorde.

Het proces van taalverandering wordt in deel vier in methodologisch, chronologisch en regionaal opzicht onder de loep genomen. Taalveranderingen verlopen geleidelijk én geconditioneerd. Tussen de introductie van een vernieuwing, waardoor een nieuwe variant naast een bestaande variant komt te staan, en de fase waarin de ene variant de andere verdrongen heeft, kan een lange periode liggen. Een taalverandering breidt zich geleidelijk uit over de taalgemeenschap (sociale geleidelijkheid), treedt op in steeds meer taalgebruikssituaties (stilistische geleidelijkheid), verspreidt zich over steeds meer regio's (geografische geleidelijkheid) en treft steeds meer elementen uit klankinventaris, woordenschat of zinsbouw (talige geleidelijkheid). Door middel van onderzoek van taalvariatiepatronen in werkelijke of schijnbare tijd kan worden vastgesteld wanneer een taalverandering op gang is gebracht respectievelijk haar beslag heeft gekregen.

Deel vijf stelt taalveranderingen aan de orde die het gevolg zijn van invloeden van buiten, meer bepaald van het contact met andere talen door de tweetalige taalgebruiker. Van Bree bespreekt in dit deel de psycholinguïstische factoren die bij ontlening in het spel zijn, hij behandelt de verschillende taalcontactsituaties en laat zien op welk niveau van taal en taalgebruik ontlening kan optreden en welke effecten en reacties op vreemde invloed mogelijk zijn.

In het afsluitende hoofdstuk 22 van deel vijf gaat Van Bree tenslotte in op de factoren die het proces van taalverandering sturen en de voorspelbaarheid van taalveranderingen. Van Bree ontwikkelt geen eigen taalhistorische theorie en geeft evenmin een overzicht van taalveranderingstheorieën van andere linguïsten, maar introduceert in de tweede, licht herziene druk uit 1996 de ‘onzichtbare hand-theorie’ van Rudi Keller als plausibele theorie ter verklaring van het optreden van taalveranderingen. In het proces van taalverandering staat de taalgebruikende mens voor Van Bree centraal: een taalhistorische theorie zal een theorie van de taalgebruikende, de taalverwervende en de taalscheppende mens zijn.

De betekenis van Van Brees Historische taalkunde voor de neerlandistiek is dat hij het hoe en het waarom van taalveranderingen die in de geschiedenis van het Nederlands zijn opgetreden, met elkaar verbonden heeft. Hij maakt zowel veranderingen die zich aan het Nederlands voltrokken hebben zonder invloed als mét

[p. 90]

invloed van buitenaf zichtbaar voor de lezer. In zijn integratieve benadering spelen analogiewerkingen en het principe van Humboldt als motor tot taalverandering op alle domeinen van de taal een grote rol. Zijn handboek vormt een goede synthese van gangbare opvattingen en benaderingswijzen vanuit verschillende disciplines, waaronder de contactlinguïstiek en de tweedetaalverwerving als bron van taalverandering. Door zoveel verschillende aspecten met grote kennis van zaken te verenigen in één boek heeft Van Bree de algemene historische taalwetenschap én de historische taalkunde van het Nederlands ten zeerste aan zich verplicht. Dat de tweede, licht herziene druk (1996) sinds 2004 in de DBNL digitaal ter beschikking is gesteld, waarbij Van Bree hoofdstuk 22 overigens grondig herwerkt heeft, garandeert de blijvende toegankelijkheid van dit standaardhandboek voor het onderwijs in binnen- en buitenland.

Ann Marynissen, Keulen