Internationale Neerlandistiek. Jaargang 2012

[p. 85]

1989
Nettie Heimeriks & Willem van Toorn (red.): De hele Bibelebontse berg. De geschiedenis van het kinderboek in Nederland & Vlaanderen van de middeleeuwen tot heden
Amsterdam, Querido

De Nederlandstalige kinder- en jeugdliteratuur speelt internationaal een uiterst belangrijke rol. In het bijzonder in het Duitse taalgebied is ze niet meer weg te denken. Aanleiding genoeg om aandacht te besteden aan haar literatuurhistorische wortels, de ontwikkelingen en de context van de Nederlandse en Vlaamse kinder- en jeugdliteratuur. Toch lijkt dit onderzoek niet echt van de grond te komen. Meer dan twintig jaar na publicatie van De hele Bibelebontse berg lijkt ‘de aandacht voor het boek’ nog steeds ‘meer tot produktie dan tot reflectie’ (p. 459) te hebben geleid, om uit de bijdrage van Kees Fens in dit standaardwerk uit 1989 te citeren.

Het onderzoek naar de kinder- en jeugdliteratuur stond eind van de jaren tachtig van de vorige eeuw nog min of meer in de kinderschoenen. Sinds Wormcruyt met Suycker (1950) van D.L. Daalder, de ‘beknopte Knuvelder’ (Peters 1997, p. 424) van de Nederlandse jeugdliteratuur, was geen serieuze geschiedenis van de jeugdliteratuur meer verschenen. In De hele Bibelebontse berg werd de kinder- en jeugdliteratuur en het landschap rond de Bibelebontse berg voor het eerst in kaart gebracht. Niet alleen de geschiedenis van het genre werd uitvoerig belicht, van de middeleeuwen tot medio de jaren tachtig; de auteurs van De hele Bibelebontse berg reflecteren ook op het Vlaamse kinderboek, het reclameboek en de rol van vormgeving, drukkers en uitgevers. Het resultaat is een schat aan informatie. Gezien er maar weinig vooronderzoek was, moest het beeld uiteraard fragmentarisch blijven. In 1989 bleven nog grote stukken van de Bibelebontse berg achter wolken verborgen. Indertijd had men weinig of geen aandacht voor de manier waarop jeugdliteratuur genres en stijlen weerspiegelt, voor dwarsverbanden met buitenlandse literatuur, voor (kinder-)tijdschriften, voor ideologisch of religieus georiënteerde literatuur uit de twintigste eeuw, voor bakerrijmen en voor boeken waarin het beeldmateriaal overweegt (zie hiervoor ook Peters 1997, pp. 424-25; De Bont & Van Lierop-Debrauwer 2001). Bovendien, en ook dat was een punt van kritiek, maakte het boek als geheel een weinig coherente indruk. Omdat de specialisten zich vooral op hun eigen terrein concentreerden, werd geen groter verband zichtbaar.

Maar de ban was gebroken. De geschiedenis van het kinderboek in Nederland & Vlaanderen van de middeleeuwen tot heden uit 1989 is niet alleen een boek dat men nog steeds met plezier kan lezen en dat men graag in de hand neemt om iets op te zoeken. De hele Bibelebontse berg heeft de kinder- en jeugdliteratuur uit haar ‘isole-

[p. 86]

ment’ (Bekkering 1993, p. 743) gehaald. Met de publicatie van het boek van Nettie Heimeriks en Willem van Toorn is een discussie over de ideale geschiedenis van de jeugdliteratuur begonnen, die ons tot op de dag van vandaag bezighoudt.

Uitgangspunt voor het debat waren de beschouwingen van Kees Fens over enerzijds de vraag naar de ‘doorwerking’ van wat hij de ‘kinderlectuur’ noemt en anderzijds de ‘verbindingen’ (p. 464) tussen literatuur voor jongeren en die voor volwassenen. Fens verwees in dit verband onder andere naar het historische jeugdboek en het feit dat het realisme van de ‘officiële literatuur’ (p. 465) zich in de literatuur voor de jeugd heeft voortgezet en suggereerde dat het tijd werd om de Bibelebontse berg uit de schaduw van de ‘grote literatuurgeschiedenis’ (p. 464) te halen en serieuze ‘pogingen’ (p. 465) te ondernemen om beide samen te presenteren.

Twee decennia later zijn we nog niet veel verder. De discussie die op de bijdrage van Fens volgde, ontaardde snel in een soort stellingoorlog. In plaats van inderdaad naar wegen te zoeken om enerzijds kinder- en jeugdliteratuur en anderzijds literatuur voor volwassenen gezamenlijk te presenteren, verdedigde iedereen naar vermogen de eigen positie. Aan de ene kant werd om meer aandacht gevraagd voor de literaire kanten van de jeugdliteratuur, aan de andere kant concentreerde men zich vooral op de leesbevorderende en opvoedkundige aspecten van het genre. Opvallend is bovendien dat meestal vanuit de jeugdliteratuur werd geargumenteerd. Terecht schrijft Harry Bekkering in zijn bijdrage voor Nederlandse literatuur, een geschiedenis dat de ‘jeugdliteraire deskundigen’ eenmaal veroverd terrein ‘niet zonder verzet’ (Bekkering 1993, p. 750) wilden opgeven. En ook de filologen verzetten zich met hand en tand tegen de gedachte dat literatuur grenzeloos en het verschil tussen pedagogische en literaire adviezen eerder ‘gering’ (Fens, p. 464) zou zijn. Zelfs nu, goed twintig jaar na de publicatie van De hele Bibelebontse berg, is in de discussie over literatuur voor volwassenen van een ‘structurele belangstelling voor jeugdliteratuur’ (Van Lierop-Debrauwer 2000, p. 7) nauwelijks of geen sprake. Dat blijkt ook uit Hugo Brems' Altijd weer vogels die nesten beginnen. In zijn geschiedenis van de Nederlandse literatuur wijdt Brems slechts enkele zinnen aan de jeugdliteratuur. Ze is dus nog steeds niet ‘organisch opgenomen [...] in de beschrijving van de literaire ontwikkelingen’ (Bekkering 1993, p. 750).

Als men de hele discussie over enerzijds de relatie tussen de pedagogische en de literaire functie van kinder- en jeugdliteratuur en anderzijds de relatie tussen de literatuur voor jongeren en die voor volwassenen de revue laat passeren, blijkt dat men lang niet heeft willen of kunnen zien dat het eigenlijk om een ‘spiegelgevecht’ (Van Lierop-Debrauwer 2000, p. 7) ging. Wisselwerkingen werden niet altijd ontkend, maar in eerste instantie ging het toch steeds om het afbakenen van min of meer braakliggend terrein op de Bibelebontse berg. Misschien was dat niet gebeurd, als de auteurs van De hele Bibelebontse berg hun oorspronkelijke concept hadden gerealiseerd. De hele Bibelebontse berg had namelijk een ‘omkeerboek’ (De

[p. 87]

Bont & Van Lierop-Debrauwer 2001, p. 72) moeten worden; een boek met een duidelijke structuur waarin aan de ene kant Lea Dasberg de geschiedenis van de jeugdliteratuur vanuit een pedagogische invalshoek zou beschrijven en Kees Fens de literaire aspecten van het fenomeen zou toelichten. Een dergelijke aanpak had waarschijnlijk eerder de aandacht van de - schijnbare - tegenstellingen jeugdvolwassen, literatuur-niet literatuur naar de wisselwerkingen tussen de verschillende systemen verschoven, had misschien sneller duidelijk gemaakt dat het in de relatie tussen literatuur voor jongeren en die voor volwassenen minder om tegenstellingen gaat dan om dynamische processen en ontwikkelingen. Natuurlijk had men het dan ook over verschillen moeten hebben; had men bijvoorbeeld rekening moeten houden met het feit dat literatuur voor kinderen en jongeren voor andere lezers geschreven is dan literatuur voor volwassenen. Maar misschien was dan duidelijker geworden dat wisselwerkingen paradoxaal genoeg ook de verschillen genereren die aan hun dynamiek ten grondslag lijken te liggen. Is dat niet de sleutel van de Bibelebontse berg? Dat wat uiteindelijk identiteit verleent, is niet, of in ieder geval niet alleen, het resultaat van canoniserende statements, maar van een dynamisch proces van interactie en communicatie.

Herbert van Uffelen, Wenen

Bekkering, Harry, ‘De Gouden Griffel wordt voor de eerste maal uitgereikt: De emancipatie van kinder- en jeugdliteratuur’. M. Schenkeveld-van der Dussen & Ton Anbeek (red.), Nederlandse literatuur, een geschiedenis. Groningen, 1993, 743-51.

Bont, Martijn de, & Helma van Lierop-Debrauwer, ‘De afgelopen twintig jaar maken een wereld van verschil: Een interview met Bibelebontse berg-eindredacteur Nettie Heimeriks’. Literatuur zonder leeftijd 54-56, (15) 2001, 70-76.

Brems, Hugo, Altijd weer vogels die nesten beginnen. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1945-2005. Amsterdam, 2006.

Fens, Kees, ‘Achter de berg’. Nettie Heimeriks & Willem van Toorn (red.), De hele Bibelebontse berg: De geschiedenis van het kinderboek in Nederland & Vlaanderen van de middeleeuwen tot heden. Amsterdam, 1989, 459-67.

Lierop-Debrauwer, Helma van, Perspectief op het verleden: Over jeugdliteratuur, volwassenenliteratuur en hun geschiedschrijving. Rede uitgesproken door Prof. dr. H. van Lierop-Debrauwer bij de aanvaarding van het ambt van bijzonder hoogleraar in de kinder- en jeugdliteratuur aan de universiteit Leiden, gehouden op 17 december 1999. Geraadpleegd op https://openaccess.leidenuniv.nl/handle/1887/5392 op 17 mei 2012.

Peters, Henk, ‘Ko Kruier op zoek naar zijn stadsgenoot Frits van Egters: Over jeugdliteraire geschiedschrijving’. Literatuur zonder leeftijd 43, (11) 1997, 423-38.