Internationale Neerlandistiek. Jaargang 2012

[p. 82]

1988
Maaike Meijer: De lust tot lezen. Nederlandse dichteressen en het literaire systeem
Amsterdam, Sara / Van Gennep

Dit lijvige boek - tegelijk het proefschrift van de auteur - combineert theorie en praktijk van de literatuurwetenschap op een virtuoze manier. Theorie - onder andere die van Culler, Riffaterre, Sontag, Fetterley, Even-Zohar - wordt niet mechanisch toegepast op de literaire tekst, maar na een heldere uitleg ermee geconfronteerd. De praktijk - analyse van gedichten van Nederlandse dichteressen zoals M. Vasalis, Judith Herzberg, Neeltje Maria Min, Anna Blaman, Elly de Waard, Hella Haasse en anderen - voert de lezer(es) naar nieuwe en onbekende gebieden. Meijer pleit voor een herwaardering van de interpretatie in de literatuurwetenschap. M. Vasalis wordt in het referentiekader van de mystiek geplaatst; de gedichten van Judith Herzberg worden met een erotische legetica (poëtica van de lezer) gelezen, waardoor de lezer het gedicht niet ‘verklaart’ maar de vreemdheid ervan hartstochtelijk beleeft, ondergaat. Het gat in de betekenis wordt in de poëzie van Min mede door ongrammaticaliteiten ingevuld.

Aan de hand van een discoursanalyse van de geschriften van de Merlyn-mannen onthult Meijer de ‘manziekte’ van deze voorstanders van de tekstimmanente literatuurbeschouwing; bovendien blijkt het afwijzen van het vrouwelijke een metafoor voor diskwalificatie in het algemeen. Het lezen van literatuur wordt eveneens geconfronteerd met de politiek. Zwarte teksten creëren vaak een discontinuïteit tussen lezer en tekst en leiden ertoe dat er vraagtekens gezet worden bij de normen van de westerse kritiek. De politieke aspecten van het leesproces worden benadrukt en bij bepaalde witte - onder andere - Zuid-Afrikaanse teksten wordt een resisting reading gepropageerd. Lezers bevinden zich in een ruimte van tegenstrijdige gedachten, emoties en levensbeschouwingen van waaruit ze op grond van hun eigen, subjectieve standpunt beslissen of ze met de tekst kunnen meegaan of juist niet.

‘Lezen als lesbo’ - naar het voorbeeld van Cullers ‘lezen als vrouw’ - voegt een nieuw perspectief toe aan de receptie van literaire teksten. Als de betekenis niet in de tekst, maar bij de lezer(es) ligt en als de verwachtingshorizon van lezers zowel door hun literaire als door hun sociale kennis wordt bepaald, dan krijgt ‘lezen als lesbo’ een belangrijke rol in de receptiemogelijkheden. Dit wordt aangetoond in een uitputtende analyse van de receptie van de poëzie van Elly de Waard. Literatuur bestaat niet in een vacuüm, maar vormt een onderdeel van verschillende systemen. Meijer onderscheidt een mannencircuit, een vrouwencircuit en een lesbisch circuit. De receptie van het werk van Elly de Waard wordt getoetst aan de beoordelingen van haar werk in deze drie circuits.

[p. 83]

Meijers zoeklicht valt eveneens op de dichteressen die in de jaren vijftig van de vorige eeuw in de schaduw van de Vijftigers - allemaal mannen - op hun eigen manier revolutionaire poëzie schreven. De criteria van vernieuwing werden aan de hand van mannelijke poëzie door mannelijke critici vastgesteld, terwijl vernieuwing ook alternatieve aspecten had in het werk van M. Vasalis, Ellen Warmond, Ida Gerhardt, Hanny Michaelis, Ankie Peypers en vele anderen. Depressie was een symptoom van het onbehagen van de vrouw in deze periode. Zo bewijst Meijer dat er nooit sprake kan zijn van die Ene Literatuur zoals die door witte, Europese mannen als zodanig uitgeroepen wordt. Klasse, kleur, gender en leeftijd creëren elk voor zich andere perspectieven zowel voor het schrijven als voor het lezen en interpreteren van literatuur. Discussie tussen verschillende visies maakt de beoefening van de literatuurwetenschap tot een uitdagende praktijk, die nooit verveelt.

Er zijn twee vragen die zich na het herlezen van deze grensverleggende studie bij mij opdringen: 1) In hoeverre is dit boek nog actueel, 23 jaar na de publicatie in 1988? 2) Hoe lees ik dit boek als Midden-Europese neerlandica in 2012?

1) Het werk van Meijer heeft niets van zijn actualiteit verloren. Het is waar dat er sindsdien veel is gebeurd - mede door haar toedoen - op het gebied van de feministische literatuurwetenschap, zoals de prachtige bloemlezing van vrouwelijke teksten tussen 1550 en 1850, Met en zonder lauwerkrans (1997). Schrijfsters uit de periode 1880-2010 kregen een plaats in Schrijvende vrouwen (2010). Het is tegenwoordig niet alleen Knuvelder waarop men een beroep kan doen als het om literatuurgeschiedenis gaat. Dit zijn zeer belangrijke en verheugende feiten. Zaak is dat Meijer in haar boek een lezersgerichte, politieke, geëngageerde, erotische literatuurbeleving propageert waarin etniciteit, gender en leeftijd een cruciale rol spelen. Deze perspectieven kunnen niet verouderen aangezien ze altijd nieuwe ontdekkingen impliceren.

2) Ik las en herlas het boek als neerlandica in Midden-Europa. Het werk heeft me eerst na de Wende bereikt. Om meer precies te zijn: eind jaren negentig van de vorige eeuw. In mijn sociale context - een pas verworven vrijheid tegenover een verleden waarin alles werd gedaan om literatuur door de dominante ideologie te laten bepalen - werd de autonomie van literatuur als een nieuwe verworvenheid beschouwd. Schrijvers en critici mochten herademen: ze behoefden niet langer zelfcensuur te beoefenen, en ze beleefden een euforie van vrijheid. Terecht. Maar er werd gauw vergeten wat Meijer zo overtuigend laat zien: literatuur wordt altijd in een context geboren en gelezen. Als er een dominante ideologie verdreven wordt, kunnen er nieuwe, slimmere want onzichtbare ideologieën voor in de plaats komen. Literatuur is nooit neutraal. De lust tot lezen stelt bovendien vrouwelijke auteurs centraal. Ik las met jaloezie over de infrastructuur die Meijer beschrijft waarbinnen vrouwelijke literaire en andere uitingen kunnen gedijen, zoals de uitgeverijen en tijdschriften die zich op het werk van schrijfsters concentreren. In mijn land is er nog geen sprake van zo'n infrastructuur.

[p. 84]

Als docent neem ik dit boek mee naar de klas. Poëzie is voor de meeste studenten een moeilijk benaderbaar monument op een sokkel. Het schijnt ze ook irrelevant. Meijers visie, waarin het zwaartepunt van de interpretatie niet in de tekst maar in de lezer wordt geplaatst, werkt als een aanmoediging voor jonge lezers van poëzie. Ook de focus op vrouwelijke auteurs werkt bevrijdend op een faculteit waarin negentig procent van de studenten tot de vrouwelijke sekse behoort. De lust tot lezen heeft daarbij een opvoedende kracht: het maakt ons - studenten en docenten beiden - alert voor vooroordelen, stereotypen en scheve machtsverhoudingen zowel in de maatschappij als in teksten. Het boek opteert voor democratie: tekst en lezer, theorie en praktijk, mannen en vrouwen, hetero's en homo's, witten en zwarten worden niet alleen op gelijke voet behandeld, vaak wordt de door de westerse wereld geconstrueerde hiërarchie tussen deze paren omgekeerd. Deze omkering werkt verhelderend. Zo worden ‘lessen in literatuur’ op de universiteit boeiende zoektochten naar betekenissen die met elkaar geconfronteerd worden. Een gedicht wordt inleefbaar, verteerbaar, en van zijn sokkel omlaag gehaald om ervan te kunnen genieten.

Meijer spreekt ergens in haar boek over het interessante verschijnsel mise en abyme: een onderdeel van een tekst weerspiegelt het geheel. Dat doet Meijers werk ook: door het gebruik van de ik-vorm waardoor ze haar eigen subjectiviteit blootlegt, door woordspelingen zoals ‘Minformatie’ (over het gebrek aan informatie in de gedichten van Min) en ‘De Waardering’ (over de waardering van de poëzie van Elly de Waard), door het gebruik van alliteraties, door poëtische herhalingen en een meesterlijke afwisseling van lange en korte zinnen werkt deze betogende tekst zelf als literatuur die dan in de lezer(es) vele momenten van zelfreflectie genereert. Het lezen van haar boek wordt een ware lust in het leesproces.

Judit Gera, Boedapest