Internationale Neerlandistiek. Jaargang 2012

[p. 76]

1986
P.C. Paardekooper: Beknopte ABN-syntaksis
Den Bosch, Malmberg, zevende druk

Petrus Cornelis Jozef Maria Paardekooper is bekend om zijn schoolboeken voor het grammaticaonderwijs waarmee veel leerlingen hebben leren ontleden met behulp van een systeem van syntactische ontleedsymbolen, ook wel Systeem Paardekooper of Methode Paardekooper genoemd. Bij het grote taalkundige publiek is hij echter vooral bekend en gewaardeerd om zijn uitdijende Beknopte ABN-syntaksis waarin een structuralistische beschrijvingsmethode van woordgroepen en zinsleer centraal staat.

Er zijn vier herziene drukken verschenen van de Beknopte ABN-syntaksis. De eerste druk uit 1963 omvatte slechts 226 pagina's, de tweede druk uit 1966, 284 pagina's, de vijfde druk uit 1977, 1137 pagina's en de hier besproken laatste, zevende druk uit 1986, 974 pagina's. Oorspronkelijk omvatte de laatste druk ongeveer 1600 pagina's, maar die omvang bleek technisch en financieel onhaalbaar. Daarom werd een bijlage geschrapt en een compactere zettechniek gebruikt. Wat mij als lezer meteen opvalt is dat het boek daardoor erg onhandig en moeilijk leesbaar is geworden. Het boek is dik en zwaar, de regels staan dicht bij elkaar en de letters zijn klein en licht gedrukt. De lettergrootte van voorbeelden, inhoudsopgave, voetnoten en register is bovendien nog kleiner. Maar aan de andere kant bevat het boek op die manier zo veel mogelijk informatie. Dat is ook inherent aan de manier waarop Paardekooper taal beschrijft: weinig generalisaties maar zeer minutieuze observaties. Paardekooper meent in het voorwoord bij de zevende druk dat het woord beknopt in de titel nog steeds terecht is omdat een beschrijving van de syntaxis van een taal nooit uitputtend genoeg kan zijn; en hij heeft inderdaad ook de inhoud van dit boek moeten beperken. De inhoud van het boek is uitvoerig aangegeven in een inhoudsopgave met bijna 1200 onderdelen. Aan het eind van het boek staan niet minder dan achttien pagina's met alle voetnoten en een register met ongeveer 5300 trefwoorden.

In het inleidende hoofdstuk van Beknopte ABN-syntaksis beschrijft Paardekooper (in navolging op de Zwitserse structuralist Ferdinand de Saussure) de bouw van de taal door de termen betekenaar (het hoorbare deel van een woord, bij De Saussure signifiant) en betekenis (het niet-hoorbare deel van een woord, bij De Saussure signifié) te gebruiken. Betekenaar en betekenis zijn de twee vlakken van een morfeem, woord, zinsdeel of van een hele zin. In het boek worden eenvlakkige elementen, zoals fonemen (die geen eigen inherente betekenis hebben), buiten beschouwing gelaten. Morfeemsyntaxis komt ook weinig ter sprake. Paardekooper concentreert zich op de structurele syntaxis van tweevlakkige elementen, met name op de binnenbouw en de buitenbouw van meerwoordige patronen (woordgroepen of syn-

[p. 77]

tagma). Hij beschrijft de syntactische systematiek van de taal door de distributie van woordgroepen en zinsdelen in de zin na te gaan. In hoofdstuk 2-6 van het boek wordt de binnen- en buitenbouw van verschillende patronen in detail beschreven wat betreft beperkingen, types en onderlinge plaatsing van de patroononderdelen. In de volgende hoofdstukken van het boek worden nevenschikking, samentrekking, gesprekzinnen, patroonsplitsingen, niet-zinnen, abstracte patronen en teksteigenaardigheden behandeld.

Het systeem Paardekooper wordt gekenmerkt door het didactisch gebruik van typografische symbolen om de zinsdelen bij het redekundig ontleden aan te geven. Een zin wordt beschreven vanuit twee perspectieven: syntagma (als een horizontale lijn) en paradigma (als een verticaal rijtje woorden of woordgroepen). Eerst worden de syntagma (woordgroepen of patronen) in de zin geïnventariseerd wat betreft hun distinctieve kenmerken en van ontleedtekens, haakjes, onderstrepingen enzovoort voorzien, bijvoorbeeld:

(onderwerp) (persoonsvorm), {alle andere werkwoorden}, [naamwoordelijk deel van het gezegde], <onderschikkend voegwoord>, lijdend voorwerp,
1. (De voordeur van die huizen die pas gebouwd zijn) (klemt) (Paardekooper 1986, pp. 5-6)

De hele zin is een syntagma. Het onderwerp is een syntagma dat verder onderverdeeld dient te worden en de twee meerwoordige bijwoordelijke bepalingen op het eind zijn ook syntagma.

Daarna worden de paradigma (de woorden die deel uitmaken van een syntagma) bekeken wat betreft de onderlinge verplaatsbaarheid en vervangbaarheid met andere woordgroepen of woorden (de binnenbouw). Hier wordt een voorbeeld van het paradigma van het laatste syntagma verticaal weergegeven:

2. (De voordeur van die huizen die pas gebouwd zijn) (klemt) minder;
vlugger;
te erg;
te weinig;
te vlug;
enzovoorts

Vervolgens wordt ook de onderlinge verplaatsbaarheid en verbindbaarheid van de syntagma in de buitenbouw (de onderlinge verhouding tussen de syntagma in de hele zin) onderzocht. Door alle denkbare distributiemogelijkheden van de onderdelen van de syntagma en paradigma na te gaan kan de taal aan de hand van deze methode zeer gedetailleerd beschreven worden.

In 1957 verscheen Noel Chomsky's Syntactic structures, waarin een heel andere manier van taalbeschrijving aan de orde komt, de generatieve taalkunde, gebaseerd op het principe dat de taalgebruiker met behulp van een eindige reeks re-

[p. 78]

gels een oneindig aantal nieuwe zinnen kan genereren. Dit generatieve principe staat sterk in contrast met de beschrijvingsmethode van Paardekooper, die echter bij zijn eigen structuralistische methode is gebleven. Zijn wetenschappelijke stokpaardjes hebben al sinds de eerste versies van het boek tot levendige discussies onder taalkundigen geleid en Paardekooper wordt frequent geciteerd en becommentarieerd, soms ook bekritiseerd.

De voorbeelden in Beknopte ABN-syntaksis zijn geen authentieke voorbeelden uit een corpus maar zijn door de schrijver zelf geconstrueerd. Dit zou verantwoord kunnen worden door zijn taalkundige ervaring en doordat zijn idiolect het zogenaamde ABN is, waaraan je iemand niet talig kunt lokaliseren. Paardekooper levert regelmatig zijn subjectieve mening over de correctheid van syntactische varianten. Recent taalonderzoek is in hogere mate gebruikersgebaseerd, doordat het onderzoeksmateriaal uit authentiek corpusmateriaal bestaat. Om een voorbeeld te noemen: in mijn eigen onderzoek naar het gebruik van de rode en groene woordvolgorde in tweeledige eindgroepen met een voltooid deelwoord werden 3642 bijzinnen uit het 39 miljoen-corpus van het Instituut voor Nederlandse Lexicologie (www.inl.nl/home) gebruikt. Mijn doel was het feitelijke gebruik en de frequentie van de rode en groene woordvolgorde in bijzinnen met een tweeledige eindgroep met een voltooid deelwoord in kaart te brengen en de factoren die de keuze tussen de twee volgordevarianten zouden kunnen beïnvloeden onderzoeken, teneinde de keuze te proberen te verklaren en voorspellen. In tegenstelling tot de voorkeurvolgorde van het idiolect van Paardekooper was de verdeling in bijzinnen van het type in (3) 63.8% rode woordvolgorde (had gezien) en 36.2% de groene volgorde (gezien had). Paardekooper gebruikt in het boek consequent de groene volgorde en geeft die volgorde als voorkeurvolgorde aan:

3. <toen> (ik) het {gezien} (had)     (voorkeurvolgorde)
<toen> (ik) het (had) {gezien}
(Paardekooper 1986, p. 96)

De beschrijving van Paardekooper doet in dit geval dus geen recht aan het werkelijke taalgebruik.

P.C. Paardekoopers Beknopte ABN-syntaksis, zevende druk is al 25 jaar (en nog langer als je ook de voorgangers met dezelfde titel consulteert) een onmisbare bron van kennis en een ingang voor verder taalkundig onderzoek. Zelf had ik mijn twijfels bij de methode en de prescriptieve beschrijving van Paardekooper en ik werd hierdoor aangespoord om te onderzoeken of de voorkeurvolgorde van Paardekooper inderdaad de meest gebruikte was. Op deze manier blijft P.C. Paardekoopers werk nog steeds inspireren.

Mona Arfs, Göteborg