Internationale Neerlandistiek. Jaargang 2012

[p. 67]

1983
Svetlana Alpers: The art of describing. Dutch art in the seventeenth century
Chicago, Unversity of Chicago Press

In 1983 publiceerde Svetlana Alpers The art of describing, een boek met een even uitdagende als programmatische titel, waarmee ze haar naam in de academische wereld vestigde. Vanaf het moment dat het verscheen was het zowel controversieel als gezaghebbend. Simon Schama noemde het een plotselinge koude douche voor de kunstgeschiedenis en Ernest Gombrich voorspelde dat deze hoogst originele studie zou bijdragen tot een grondige herziening en verjonging van het onderzoek naar de schilderkunst van de zeventiende eeuw. Anderen, zoals Joshua Bruyn, wezen op de in hun ogen onvergefelijke ongerijmdheden, bijvoorbeeld het selectief of verkeerd citeren van bronnen en het weglaten van zaken die niet in haar redenering pasten. Het boek werd door velen als provocatief ervaren, niet in de laatste plaats doordat Alpers haar standpunten verdedigt met een nogal dominant taalgebruik dat vaak wordt beheerst door moeilijk te doorgronden jargon. Haar methodiek en terminologie zijn goed vergelijkbaar met de close reading die toen ook veelvuldig werd toegepast bij het analyseren van letterkundige werken. In een interview met Blake Gopnik in de Washington Post van 9 oktober 2005 zei Alpers dat het hele boek een gevolg was geweest van een eurekamoment bij het zien van een reproductie van ‘De schilderkunst’ van Johannes Vermeer. Ze zag ineens dat de kwaliteit van het schilderij niet werd bepaald door de verborgen betekenissen, maar dat het iets beschreef dat door het scherpe observatievermogen van de schilder was vastgelegd en dat daarin eeuwen van een typisch Nederlandse traditie waren samengevat. Haar oog was ook gevallen op de kaart op de achtergrond en de rol die dat object moet hebben gespeeld bij de manier waarop Nederlanders hun omgeving ervaren. Dat mag dan wel zo zijn, het boek was toch vooral geschreven uit weerzin tegen de manier waarop kunsthistorici rond 1980 de schilderkunst van de zeventiende eeuw benaderden en Alpers trok ten strijde tegen één van hen in het bijzonder, de Utrechtse hoogleraar Eddy de Jongh, die zij beschouwde als de belichaming van de door haar verguisde ‘emblematische interpretatie van de Hollandse kunst’. Zeven jaar eerder, in het najaar van 1976, was in het Rijksmuseum namelijk de tentoonstelling ‘Tot lering en vermaak’ over de genreschilderkunst uit de zeventiende eeuw te zien geweest. De gelijknamige catalogus deed toen veel stof opwaaien in de kunsthistorische wereld. Daarin betoogde de samensteller van de tentoonstelling - de hier al genoemde Eddy de Jongh - dat genrestukken niet, zoals toen nog gebruikelijk was, moesten worden opgevat als een exacte weergave van de dagelijkse werkelijkheid in de zeventiende eeuw, maar dat daarin vaak op een subtiele wijze een moraliserende boodschap was verstopt. De Jongh meende dat er voor de zeventiende-eeuwse beschouwer

[p. 68]

een hechte relatie bestond tussen de esthetische waarde en de boodschap van het kunstwerk. Volgens hem werd het ongekende vernuft van deze kunstenaars in dienst gesteld van de moraliserende les die men wilde uitdragen; tot lering en vermaak dus. Een tafereeltje van een bellenblazend jongetje moest volgens De Jongh bijvoorbeeld worden gezien als een verwijzing naar het feit dat het leven is als een zeepbel en dat het ineens uiteen kan spatten. Als bronnen voor zijn interpretaties gebruikte hij inderdaad de door Alpers verfoeide emblemen, maar ook talloze andere bronnen die in de Gouden Eeuw grote populariteit genoten bij de Hollandse burgerij. De moraliserende toon - de ijdelheid der dingen en de vergankelijkheid van het bestaan - beschouwde hij als een van de meest fundamentele aspecten van al die lectuur. De Jongh betoogde dat de alfabetiseringsgraad onder de Hollandse bevolking hoog was en dat de kunst een weerspiegeling was van die geletterdheid. Alpers stelde daar in haar Art of describing tegenover dat het bij kunst in de eerste plaats gaat om het kijkplezier. Je mag van een kunstwerk geen intellectuele exercitie maken, want dat zou veel te ver afstaan van wat de kunstenaar ermee heeft bedoeld. Schilderijen waren - en zijn - wel degelijk een uitvloeisel van de tijdgeest, maar die mag je volgens Alpers niet eenzijdig bekijken vanuit een calvinistisch moraliserend oogpunt. Kunsthistorici als De Jongh hadden volgens haar te weinig oog gehad voor de wetenschappelijke ontwikkelingen in die tijd. Het gaat er vooral om hoe het kunstwerk eruit ziet en hoe de burgerij in die tijd het technische vernuft van de schilders beleefde. Haar argumentatie voert ons in vijf hoofdstukken, een epiloog en een appendix langs een reeks van deelonderwerpen: de kunstopvattingen van Constantijn Huygens en diens bewondering voor Bacon en de wetenschappelijke demonstraties van Drebbel met lenzen; de onderzoeken van Kepler naar het menselijk oog en hoe daarmee kennis wordt vergaard; het ongekende vakmanschap van de schilders, zowel als het gaat om het hanteren van hun materialen als om de zorgvuldigheid waarmee ze de visuele wereld hebben vastgelegd; het belang van de cartografie voor de Nederlandse cultuur; de rol die het geschreven woord speelde in schilderijen; de plaats van Rembrandt en Vermeer binnen de Nederlandse traditie en, ten slotte, de gewraakte ‘emblematische interpretaties’ van Eddy de Jongh. Het uitgangspunt van haar betoog is dat beelden in Holland deel uitmaakten van de visuele en niet van de literaire cultuur. De zeventiende-eeuwse Hollandse burger was gefascineerd door de visuele aspecten van de werkelijkheid die hem omgaf en die intense manier van kijken stelde kunstenaars in staat die wereld in hun schilderijen op zo'n verbluffend levensechte manier te beschrijven. Hoewel The art of describing een eigenzinnig boek was en het volgens menig kunsthistoricus aanvechtbaar en slecht gefundeerd was, hebben Alpers' ideeën over de visuele cultuur van de Noordelijke Nederlanden in de zeventiende eeuw veel invloed gehad. Het boek is symptomatisch voor de wetenschappelijke stroming die tot nieuwe inzichten trachtte te komen met behulp van een multidisciplinaire aanpak. De iconologische methodiek van Eddy de Jongh leidt nu, mede door toedoen van dit boek, een sluimerend be-

[p. 69]

staan, niet in de laatste plaats doordat veel van zijn opvolgers de eruditie van hun leermeester ontberen. Kunstgeschiedenis werd cultuurwetenschap en die houdt zich, zoals de vertaalde titel van Alpers' boek luidt, vooral bezig met de kunst van het kijken.

Marion Boers, Leiden