Internationale Neerlandistiek. Jaargang 2012

[p. 61]

1981
Hugo Verdaasdonk: Literatuurbeschouwing en argumentatie
Amsterdam, Huis aan de Drie Grachten

1981 is voor Hugo Verdaasdonk, een van de markantste Nederlandse literatuurwetenschappers, een cruciaal jaar. In dat jaar verruilt hij namelijk zijn docentschappen in Amsterdam bij Frans (aan de VU) en Nederlands (aan de UvA) voor een hoogleraarschap Literatuursociologie in Tilburg. In hetzelfde jaar verschijnt ook de Nederlandstalige handelseditie van het Franstalige proefschrift waarop hij in 1979 aan de VU bij Kibédi Varga was gepromoveerd. Dat boek bevat in een notendop de hele Verdaasdonk.

Nadat Verdaasdonk, samen met Kees van Rees en Klaus Beekman, in 1974/1975 in De Revisor de wetenschappelijkheid van hermeneutische tekstinterpretatie principieel had betwist, gaat zijn proefschrift over een beschrijving en analyse van wat literatuurwetenschappers, andere interpreten en auteurs van poëticale geschriften (‘literatuurbeschouwers’) daadwerkelijk deden. Aan de hand van een breed corpus van representatieve poëtica's en studies uit de zeventiende tot de twintigste eeuw, uit het Franse maar ook uit het Duitse en Engelse taalgebied, onderzoekt Verdaasdonk de vraag: ‘Hoe wordt er in literaire discussies gesproken?’ Of, wat concreter geformuleerd: als het wetenschapstheoretisch niet mogelijk is dat de interpretatie van literaire teksten tot een expliciete, intersubjectieve consensus kan leiden, hoe kan het dan dat er toch overeenstemming tussen literatuurbeschouwers wordt bereikt? Zijn antwoord zoekt hij achter de rug van zijn studiemateriaal om: de meeste interpreten gaan uit van de stilzwijgende - en volgens Verdaasdonk onhoudbare - aanname dat lezen ‘een direkt en korrekt waarnemingsproces’ zou zijn (Verdaasdonk 1979, p. 230). Tegen die achtergrond zorgen vooral twee argumentatiestrategieën voor overeenstemming, zoals Verdaasdonk in het tweede en langste deel van zijn dissertatie laat zien: de analogieredenering en de dialectische redenering.

Onder analogie verstaat hij het projecteren van bevindingen over de werkelijkheid op de tekst zelf (‘a is E, derhalve b is F’). Problematisch is volgens hem niet alleen dat de uitspraken over de werkelijkheid (‘a is E’) niet getoetst worden, maar vooral dat geen toetsbare criteria worden aangegeven op basis waarvan men een en ander al dan niet naar een literaire tekst mag overhevelen. Om dat te laten zien besteedt Verdaasdonk bijvoorbeeld aan Gerard Genettes Discours du récit in koele, rustige, messcherpe zinnen alleen al 26 van de 174 bladzijden. Met ‘dialectische redenering’ - in de zin van Karl Popper - bedoelt Verdaasdonk het negeren van het uitgesloten derde: literatuurbeschouwers doen regelmatig uitspraken over literaire teksten die tegenstrijdig zijn. Door zowel ‘a is F’ als ‘a is niet-F’ voor hun rekening te nemen, immuniseren ze zich tegen kritiek, aldus Verdaasdonk. Men

[p. 62]

zou dus kunnen zeggen dat de handelseditie van het proefschrift voornamelijk erover gaat hoe literatuurwetenschap niet moet. Ondanks alle beroering hierover in de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw heeft Verdaasdonk met zijn kritiek echter vrijwel geen sporen in de literatuurwetenschap achtergelaten, afgezien van enkele eerder obligate verwijzingen naar zijn werk in sommige inleidingen in de literatuurwetenschap.

Maar in het onderhavige boek is tevens al de kiem te zien van wat Verdaasdonks programma zou worden voor de leerstoel ‘Marketing en Sociologie van het Boek’ in Tilburg, die hij tot aan zijn dood in 2007 bekleedde. In het zevende hoofdstuk van zijn dissertatie onderzoekt Verdaasdonk in een op methodologische leest geschoeid experiment - inclusief chi-kwadraattoets, zeg maar - de opvattingen over literatuur en lezen van een 43-tal vwo-leraren Frans. De resultaten van deze analyse - die een van zijn vroegste verwijzingen naar Bourdieu behelst - noemt Verdaasdonk ‘buitengewoon merkwaardig’: terwijl alle leraren getraind waren in tekstinterpretatie, vonden ze het moeilijk om systematisch op poëticale uitspraken te reageren. Op beweringen over het lezen daarentegen - wat geen deel van hun studie uitmaakte - reageerden ze zeer coherent. Verdaasdonk concludeert: ‘expliciete informatie over teksteigenschappen is bij hen verloren gegaan, een impliciet aangebrachte ideologie over het lezen heeft daarentegen scherpe kontoeren gekregen.’ Wat men in dit experiment en in het kijken naar de argumentatie van literatuurbeschouwers ziet, bleef Verdaasdonk ook later, vanuit andere vraagstellingen, methoden en objecten bezighouden: kort gezegd ging het hem bijna altijd om het gedrag en de keuzes van mensen in de omgang met ‘het literaire boek’ als product. Met die oriëntatie van zijn werk is Verdaasdonk wel buitengewoon invloedrijk geweest. Ik noem slechts enkele voorbeelden die zonder hem (en zijn Tilburgse collega Kees van Rees) er niet of op zijn minst anders waren geweest, zoals het NWO-programma ‘De impact van literatuuropvattingen’, de Rotterdamse leerstoelgroep kunstsociologie of het huidige profiel van het A-tijdschrift Poetics. Vanuit Duitsland bekeken valt ook op hoeveel prominenter Bourdieu-gerelateerd onderzoek in Nederland dan in de Germanistik is; ook daar heeft Verdaasdonk het zijne toe bijgedragen.

Toch lijkt me het plaatje daarmee nog niet compleet. Bij het herlezen van het boek is me een retorische strategie opgevallen die door iemand als Verdaasdonk met veel literatuurbeschouwers (althans van na 1945) wordt gedeeld: die van de kritische afwijking. Het is frappant om te zien hoe ook Verdaasdonk zijn methodologische helden (Popper, Hempel, Kuhn, Lakatos) weliswaar gebruikt, maar er meteen aan toevoegt dat geen ‘van de bovengenoemde methodologische opvattingen in haar volle omvang op literatuurbeschouwelijke teksten zal worden toegepast.’ Of, om een ander voorbeeld te geven, betreffende de minimumvoorwaarden voor wetenschappelijk onderzoek volgens Beerling et al.: ‘Zoals uit mijn betoog blijkt, neem ik ze niet zonder enige wijzigingen over.’ Het is alsof Verdaasdonk, ondanks zijn expliciete aansluiting bij het natuurwetenschappelijke, eerder centri-

[p. 63]

petale wetenschapsdebat, niet helemaal achter zich kan laten dat hij zelf in het literatuurbeschouwelijke debat is geschoold, waarin eerder onderscheidingen en centrifugale argumentaties domineren. Zijn ‘kritische opstelling’ tegenover Genette is een ander sprekend voorbeeld in dit verband. Niet alleen beklemtoont Verdaasdonk zijn ‘bewondering’ voor het Discours du récit (‘belangrijk boek’, ‘briljant geschreven’, ‘bijzonder ingenieus’). Voorts motiveert hij zijn uitgebreide kritiek niet met iets als het voortbouwen aan het gebouw van de wetenschap, maar in retorische ad-hominem-termen: ‘ik geloof dat men een onderzoeker meer eert door diens inzichten aan een grondige analyse te onderwerpen, dan door diens opvattingen in felicitatieprogrammen na te praten’. Misschien was de man die zijn empirische stempel - direct of indirect - op grote delen van de literatuurwetenschap in Nederland aan het eind van de twintigste eeuw heeft gedrukt, ook in zijn wetenschappelijk werk meer literatuurbeschouwer dan hij zich zelf wilde toegeven.

Ralf Grüttemeier, Oldenburg