Internationale Neerlandistiek. Jaargang 2012

[p. 55]

1979
Jan Renkema: Schrijfwijzer
's-Gravenhage, Staatsuitgeverij

Een ideale taalgids moet aan drie eisen voldoen: 1) hij moet een heldere uitleg van de meeste actuele taalproblemen bevatten; 2) hij moet logisch opgebouwd zijn en een goed register hebben zodat je je er makkelijk in kunt oriënteren; 3) hij moet als gezaghebbende bron gelden. Als het meezit, dan is hij ook prettig leesbaar en kan hij je taalhorizon verbreden.

Als docente Nederlands voor Russen en literair vertaalster Nederlands-Russisch heb ik het geluk om zelfs twee voortreffelijke gidsen te hebben, twee Virgiliussen, die mij telkens uit de hel van onbegrip via het vagevuur van nadenken naar het paradijs van de kennis van deze twee talen leiden: de Schrijfwijzer van Jan Renkema en zijn Russische tegenhanger door D.E. Rosenthal. Omdat ik deze twee talen dagelijks met elkaar vergelijk - woord voor woord, klank voor klank - om de smaak van iedere zin in de mond te voelen, durf ik erover mee te praten.

Rosenthal is inmiddels aan zijn vijftiende druk toe, maar ook Renkema is zeer succesvol gebleken. We kennen vier edities, met vele oplages: de eerste uit 1979 (bruin), de tweede uit 1989 (groen), de derde uit 1995 (blauw), en een vierde uit 2002 (rood); van deze laatste is in 2005 alweer een vierde, ditmaal aangepaste editie verschenen, eveneens rood. De achtste oplage daarvan, ook rood, dateert van 2010. De omvang is toegenomen van 202 naar 466 pagina's. Een nieuwe editie is op dit moment in de maak (2012).

Het heeft overigens lang geduurd voordat ik het boek van Jan Renkema durfde open te slaan. Ten eerste omdat ik niet tot de doelgroep van de Schrijfwijzer behoor, die oorspronkelijk werd geschreven op initiatief van de voorzitter van de Tweede Kamer en gericht was op Nederlandse ambtenaren. Ik ben geen Nederlandse en geen ambtenaar. ‘Vooral door ambtenaren wordt dikwijls gebruik gemaakt van de lijdenvorm. Of, minder stijf gezegd, vooral ambtenaren maken dikwijls gebruik van de lijdende vorm’ (p. 39). Renkema spreekt zelfs van ‘passivitivis’ (p. 40). Uit dit citaat blijkt al, dat het Renkema niet alleen om een handboek voor duidelijk taalgebruik gaat, maar dat hij ook adviezen geeft voor prettig leesbare teksten. Een te ruim gebruik van de lijdende vorm maakt ‘de tekst overdreven zakelijk, onpersoonlijk of al te gewichtig’ (p. 41).

Ten tweede was ik bang voor de titel, die mij als een streng bevel in de oren klonk: Schrijf wijzer! Ik ben nu eenmaal niet zo wijs als de mensen in de Tweede Kamer, hoe kan ik dan wijzer leren schrijven. Weliswaar werd de Schrijfwijzer vanaf de groene (tweede) editie niet meer vooral afgestemd op schrijvers in overheidsdienst, maar op een breder publiek, maar ik las op Internet dat het ‘het meest geraadpleegde taalorakel van Nederland’ was en ‘dé politieagent van het Neder-

[p. 56]

landse taalverkeer’, wat me nog angstiger maakte. Bij het vertalen van Nederlands proza en poëzie bleef ik daarom de woordjes in Van Dale opzoeken en mijn Russisch aan Rosenthal toetsen die mij al zo vaak had geholpen in de ruzies met de redacteurs van mijn vertalingen: zij onderwerpen zich allemaal, net als ik, graag aan deze gezaghebbende en onpartijdige taalrechter.

Maar op een dag zat ik gestresst te googelen nadat ik in een heel mooie tekst een werkwoordsvorm tegen was gekomen die me pijn deed. Toevallig las ik op internet nog een andere definitie van de Schrijfwijzer, zoiets als ‘dé stressverlagende factor voor de mensen die taalproblemen hebben’. Toen durfde ik mijn taalprobleem aan Jan Renkema toe te vertrouwen.

Het zinnetje dat me in paniek had gebracht, was: ‘Zij is haar broer verloren’. Het gebruik van zijn leek me in strijd met de heilige regel dat normale transitieve werkwoorden (op een paar uitzonderingen na) met hebben vervoegd moeten worden. Zo staat het ook in de meeste grammatica's en woordenboeken. In een paar nieuwere bronnen heb ik gevonden dat heb verloren en ben verloren allebei kunnen, maar het hoe en waarom ontbrak. In de Schrijfwijzer (editie 2005, p. 189) vond ik een uitleg die me volkomen geruststelde:

Werkwoorden worden doorgaans met hebben vervoegd als ze een lijdend voowerp bij zich kunnen hebben, en met zijn wanneer dat niet het geval is. Bovendien wijst hebben doorgaans op een activiteit en zijn op een situatie of een verandering [...] Als de criteria botsen, wint zijn het steeds vaker van hebben (cursivering door IM).

Vooral de woorden steeds vaker zijn hier belangrijk, want het gaat kennelijk om een algemene tendens. In de derde editie (1995) werd deze botsing (wel een lijdend voorwerp, geen activiteit) nog niet besproken.

Sindsdien zoek ik altijd in de Schrijfwijzer naar een antwoord als ik rare taalverschijnselen tegenkom. Ook als onze studenten hun scripties over taalkundige onderwerpen schrijven, raad ik ze aan om de Schrijfwijzer te raadplegen, want daar wordt niet alleen geconstateerd hoe het moet (zoals in de Algemene Nederlandse spraakkunst), maar ook helder uitgelegd welke fouten vaak gemaakt worden en waarom. En ook hoe het oordeel over bepaalde verschijnselen in de loop der tijd veranderd is. Dan snappen de studenten veel beter hoe relatief het begrip ‘taalnorm’ is.

Je kan de Schrijfwijzer nog op twee andere manieren in het leerproces gebruiken. In de vierde editie (2005) staan voor het eerst na sommige regels heel moeilijke, maar ook nuttige en leuke oefeningen en testen. Bijvoorbeeld het oplossen van tangconstructies, of het vermijden van lange woorden. Je laat de studenten die oefeningen gewoon maken, dat helpt ze allerlei nuances aan te voelen.

[p. 57]

De tweede manier is nog leuker. Er wordt namelijk bijna op elke pagina gespeeld: fouten worden niet alleen voorzien van een voorbeeld, maar bij de uitleg van de regel wordt dan expres de fout in kwestie gemaakt, bijvoorbeeld (p. 141):

Wat is een foute beknopte bijzin? Vrolijk zingend werd het eten klaargemaakt. Geïrriteerd door deze fout wordt een tekst maar al te snel weggelegd. In de vorige zin lijkt het of de tekst geïrriteerd is. Dat kan niet de bedoeling zijn. Hier is sprake van een foute beknopte bijzin.

De studenten moeten precies uitleggen wat er fout is.

Voor ons, neerlandici, is vooral het hoofdstuk ‘Taalkwesties’ belangrijk. Dat is sinds 1979 sterk uitgebreid en uitgegroeid tot het centrale en grootste hoofdstuk. Andere hoofdstukken die op schrijven toegespitst zijn, lezen we met minder emoties. Nadat mijn studenten op YouTube hebben gezien dat de presentatoren van het Groot Dictee der Nederlandse Taal (sinds 1991 jaarlijks in december uitgezonden door de Nederlandse en de Vlaamse publieke omroep) telkens zeggen waar de komma's moeten staan, weten ze dat Nederlanders, anders dan Russen, van komma's geen punt maken en willen ze verder niet graag over komma's en punten en puntkomma's lezen. Voor het hoofdstuk ‘Spelling’ hebben ze meer respect, al was het alleen om wijs te worden uit de recente spellingbesluiten, waardoor ze de indruk hebben dat de Nederlandse spelling voortdurend wordt herzien, terwijl de laatste spellingwijziging van het Russisch dateert uit 1918.

Tot slot wil ik alle Nederlanders en neerlandici aanraden zo vaak mogelijk in de Schrijfwijzer van Jan Renkema te lezen. Nederlanders zullen er wel net zo veel van genieten als wij in Rusland van onze Rosenthal. Voor neerlandici is het een voortreffelijke gids die ze langs de kromme paadjes van het Nederlands kan leiden waarop dagelijks tientallen taalregels en tendensen met elkaar botsen.

Irina Michajlova, St. Petersburg

Haeseryn, W., K. Romijn, G. Geerts, J. De Rooij & M.C. van den Toorn, Algemene Nederlandse spraakkunst. 2 delen. Groningen/Deurne, 1997.

Renkema, Jan, Schrijfwijzer. Den Haag, vierde aangepaste editie, 2005.

Rosenthal, D.E., Spravotsjnik po pravopisaniu i literaturnoj pravke. Moskva, eerste druk 1967, vijftiende druk 2010.