Internationale Neerlandistiek. Jaargang 2012

[p. 52]

1978
S. Theissen: Germanismen in het Nederlands
Hasselt, Heideland-Orbis

Überhaupt, aha-erlebnis, langlaufen, schwalbe, unverfroren, woorden die het Nederlands - lang geleden of tamelijk recent - aan het Duits ontleend heeft. In Theissen (1978) komen ze niet voor, evenmin als in zijn dissertatie uit 1975 (De germanismen in de moderne Nederlandse woordenschat) waarop hij deze bewerking voor een groter publiek baseerde. Beide studies gaan namelijk niet over leenwoorden, woorden die direct zijn overgenomen uit het Duits, maar over germanismen: woorden die er weliswaar Nederlands uitzien, maar die, omdat ze een Duits verleden hebben, slechts pseudo-Nederlands zijn.

Het verzet tegen Duitse invloed op het Nederlands nam vanaf de dertiger jaren in Nederland in hevigheid toe, ongetwijfeld mede door de politieke situatie in Duitsland. Woordenboeken wezen woorden die ze eerder goedkeurden, tijdens en kort na de oorlog als germanisme af. Het in 1931 opgerichte Genootschap Onze Taal had als belangrijke doelstelling de strijd tegen Duitse invloed. Dertiger jaren schreef ik, met dertiger als een bijvoeglijk naamwoord, een afleiding op -er van een telwoord, die vaak werd gezien als een voorbeeld van zo'n germanisme, ontleend aan het Duits dreiziger (een zelfstandig naamwoord als tachtiger zou wel correct Nederlands zijn).

Het begrip ‘germanisme’ is volgens Theissen ‘een uitermate subjectief en tijdgebonden begrip’ (p. 6). Hij meent dat in de jaren zeventig van de vorige eeuw sprake is van een kentering. Zijn onderzoek naar germanismen betreft de periode 1920 tot 1970, en het gaat hem niet alleen om de inburgering - is een germanisme in het Nederlands opgenomen? - maar ‘bepaaldelijk ook om een inburgeringsproces’, het mechanisme van de inburgering (Theissen 1975, p. 10).

Om resultaat en proces te onderzoeken, heeft hij over een periode van vijftig jaar drie bronnen geraadpleegd. Allereerst werk van de voornaamste puristen en taalkundigen: welke woorden signaleren zij als germanismen, welke evolutie was er in hun standpunten? Vervolgens de diverse drukken van de belangrijkste Nederlandse eentalige woordenboeken over dezelfde periode, alsmede enkele vertaalwoordenboeken. Om de resultaten te kunnen toetsen aan het feitelijk gebruik - woordenboeken lopen altijd een beetje achter - heeft Theissen ook een hedendaags krantencorpus van ongeveer 3000 pagina's samengesteld. Zowel de woordenboeken als de kranten moesten in het predigitale tijdperk handmatig op germanismen worden doorgenomen, een waar monnikenwerk!

Wat is een germanisme nu precies? In de literatuur gaat het steeds om twee aspecten: ‘overgenomen uit het Duits’ en ‘in strijd met het Nederlands’. De overname betreft vaak een geleed woord, afleiding of samenstelling, dat naar het

[p. 53]

voorbeeld van het Duits gevormd zou zijn. Omdat het Nederlands sterk verwant is met het Duits, komt het aanpassen van een Duits woord aan het Nederlands veel voor, type springstof - Sprengstoff, reikwijdte - Reichweite, Einbürgerung - inburgering. Maar puristen die in spitsuur een germanisme zien voor ‘topuur’, ‘piekuur’, zitten ernaast: Theissen constateert nuchter dat het Duits helemaal geen woord Spitzenstunde kent (wel Hauptverkehrszeit).

Net als bij woordontlening kan overname in een behoefte voorzien. Er zijn tal van ingeburgerde woorden waarvan we het Duitse verleden niet meer herkennen (zich afspelen ‘gebeuren’, voordracht, betreffende), en Theissen concludeert: ‘een ingeburgerd germanisme is geen germanisme meer maar een gewoon Nederlands woord’ (p. 6). Anderzijds signaleert hij heel wat gevallen die uit het taalgebruik en de woordenboeken verdwenen zijn, zoals maagbezwaren en spijswagen, of die ‘germanistische eendagsvliegen’ (p. 253) zijn gebleven, zoals afmageren (‘vermageren’).

Een tweede kenmerk van germanismen is hun strijdigheid met het ‘karakter van het Nederlands’, of met het ‘Nederlandse taaleigen’. Bij de leenvormingen komen woorden voor waarvan men meent dat de structuur on-Nederlands is. Bekend, zo niet berucht zijn samenstellingen als sneltrein, bestaande uit een onverbogen bijvoeglijk naamwoord en zelfstandig naamwoord. In het Nederlands concurreren dergelijke woorden met woordgroepen waarin het bijvoeglijk naamwoord wel verbogen is, zoals snelle maaltijd. Theissen analyseert uitvoerig de meningen over deze woorden en het gebruik ervan, en constateert per geval welke inmiddels zijn ingeburgerd, welke nog worden afgekeurd en welke overwegingen daarbij een rol kunnen hebben gespeeld. Zo worden sneltrein, snelweg, snelbrommer en snelverkeer niet meer als germanismen beschouwd, wordt snelbouw nog niet aanvaard, en is er verschil van mening over snelboot. Factoren die een rol spelen zijn de betekenis - is er betekenisverschil tussen de woordgroep en de samenstelling - en analogie - hoe meer samenstellingen met een bepaald onverbogen adjectief zich gevestigd hebben, hoe meer tolerantie er is voor nieuwe. Maar, zoals Theissen laat zien, met deze criteria kan lang niet steeds de inburgering verklaard worden, zoals bijvoorbeeld van rauwkost: er zijn geen andere voorbeelden met rauw-, en de betekenis zou niet anders zijn dan die van rauwe kost. Als ‘bewijs’ van inburgering verwijst Theissen niet alleen naar de woordenboeken, maar noemt hij ook de vele samenstellingen waarin het woord inmiddels is opgenomen, zoals rauwkosteter, -gerecht, -recept, -schaaf, -schotel, -slaatje, -voeding (Theissen 1975, p. 170; Theissen 1978, pp. 173-174).

Theissen besteedt ook ruim aandacht aan de woorden die bestaan uit een zelfstandig naamwoord en een deelwoord, zoals watergekoeld, die meestal als germanismen, maar ook wel als anglicismen worden veroordeeld. Daaruit blijkt al dat Duitse invloed niet zeker is, maar belangrijker, hij constateert dat dit woordtype inmiddels ‘uitermate produktief is (rechtstreekse Duitse invloed is hier helemaal niet noodzakelijk’, Theissen 1975, p. 137). Denk aan vacuümverpakt, handgeschreven,

[p. 54]

seizoengebonden en vele andere. Het gaat niet alleen om de inburgering van individuele woorden, maar ook om die van patronen. ‘Elk germanisme (...) schept mogelijk een precedent; het maakt een bres in het systeem, waardoor andere woorden kunnen binnenglippen’ (p. 239).

Zijn inzichten dat er twee evolutiepatronen zijn, namelijk het germanisme verdwijnt weer, ofwel het verkrijgt burgerrecht (p. 243) en ‘dat het Nederlandse taaleigen, voor zover men dat überhaupt kan definiëren, geen statische maar een dynamische realiteit is’ (pp. 238-239), zijn invloedrijk geweest. We vinden ze onder andere terug in de conclusie van Van der Sijs (2005, p. 247):

Al met al acht ik het onderscheid tussen ‘germanisme’ en ‘niet-germanisme’ niet zinnig. Ik spreek liever neutraal van Duitse invloed, zonder daaraan een waardeoordeel toe te voegen over de strijdigheid van die invloed met het Nederlandse taaleigen.

Een standpunt dat ze evenzeer laat gelden voor gallicismen en anglicismen.

Zowel zijn dissertatie uit 1975 als Theissen 1978 kenmerken zich door een stevige empirische basis, een neutrale houding tegenover Duitse invloed, en een afgewogen oordeel. Theissen (1978) is als taaladviesboek modern te noemen, de lezer krijgt geen voorschriften, het is geen boek over taalzuivering waarin woorden met een Duits luchtje worden afgeraden, maar een boek waarin de lezer informatie krijgt op grond waarvan hij dan zelf een keuze kan doen.

Ariane van Santen, Leiden

Theissen, S., De germanismen in de moderne Nederlandse woordenschat. Brussel, 1975. Sijs, Nicoline van der, Groot leenwoordenboek. Utrecht/Antwerpen, 2005.