Internationale Neerlandistiek. Jaargang 2012

[p. 49]

1977
Karel Porteman: Inleiding tot de Nederlandse emblemataliteratuur
Groningen, Wolters-Noordhoff

Toen de jonge Vlaamse literatuurhistoricus Karel Porteman in de jaren zestig en vroege jaren zeventig van de twintigste eeuw zijn wetenschappelijke interesses definieerde, kwam hij op een onderzoeksveld terecht dat in zich zowel literatuur als ook kunst verenigde. Het kon volgens het klassieke motto ut pictura poesis opgevat worden en het was: de emblematiek. Porteman had eerder weliswaar op een heel ander terrein gewerkt; zijn promotieonderzoek ging over de mystieke dichter Lucas van Mechelen. Maar hij zou als emblematicus de geschiedenis van de neerlandistiek ingaan.

In 1966, met 28 jaar, werd hij assistent van prof. Edward Rombouts aan de Katholieke Universiteit Leuven, binnen de Germaanse filologie; ‘filologie’ was toen een belangrijk woord. Dankzij Rombouts was Porteman aangekomen bij de Nederlandse emblematiek, zoals hij bijna dertig jaar later, in een interview in Literatuur (11/1994), vertelde: ‘Rombouts moet intuïtief gevoeld hebben dat er muziek in zat’; ‘ik raakte enthousiast en heb me hals over kop in de emblemen gestort’.

Eerst kwam er een seminarie voor studenten Germaanse talen in Leuven. Later verschenen de eerste bijdragen over aspecten van de emblematiek. Weliswaar waren Portemans allereerste teksten aan religieuze onderwerpen gewijd (de ars praedicandi in 1968, Petrus Dathenus in 1970 of Zuid-Nederlandse mystici in 1973). Maar al snel was er een artikel over Jan Luyken (1970), daarna over de verbinding mystiek-emblematiek (1974) en over ‘Miscellanea emblematica’ (1975). En dan publiceerde Karel Porteman in 1977 bij Wolters-Noordhoff in Groningen zijn Inleiding tot Nederlandse emblemataliteratuur. Dat boek vormde als het ware een mijlpaal in het literatuurhistorisch onderzoek van de emblematiek uit de Lage Landen.

Hij erkende hierin de betekenis van deze emblematiek voor de hele Europese letterkunde van de zestiende en zeventiende eeuw. Hij keek daarbij naar zowel Noord als Zuid, hij onderstreepte de betekenis van de jezuïetenemblematiek uit de zuidelijke Nederlanden en van de unieke Sinnepoppen van de Amsterdammer Roemer Visscher. In zijn Inleiding stelde hij ook een indeling van de subgenres voor: zo beschreef hij de liefdesemblematiek naast de realistische emblematiek. Decennia later zei de president van de Society for Emblem Studies, Peter M. Daly: ‘Probably nobody knows the Dutch love emblem tradition better than Karel Porteman.’

Porteman zei over zichzelf: ‘Ik heb liever dat men zich mij over twintig jaar herinnert als de Porteman van de wetenschappelijke studies, desnoods als de Porteman-met-de-plaatjes, dan als de Porteman die publiekelijk sentimenteel wordt boven een bundel gedichten.’ Een Poolse neerlandicus begrijpt dat meteen: Witold

[p. 50]

Gombrowicz schreef daarover reeds in het interbellum in zijn roman Ferdydurke. Nee, niet over de Nederlandse poëzie van bijvoorbeeld P.C. Hooft, maar over de Poolse van Juliusz Słowacki; men moet - zou Porteman ook zeggen - even goed oppassen, om niet in ‘dweperij’, zoals hij dat destijds formuleerde, te vervallen: ‘Waarom houden wij van P.C. Hooft? Omdat hij een groot dichter was!’. Nee, Porteman hield en houdt niet van zulke dweperij.

Waar hij wel naartoe wilde, was filologisch onderzoek in een supranationale kring. Dus: Nederlandse emblematiek in een internationaal circuit. In de jaren die volgden op 1977 heeft hij daaraan gewerkt. Hij was reeds vanaf de jaren tachtig van de twintigste eeuw nauw betrokken bij de activiteiten van de bovengenoemde Society for Emblem Studies en hij heeft een internationale kring van onderzoekers rondom de Nederlandse emblematiek opgebouwd. Hij had in 1996 The Fourth International Emblem Conference in Leuven georganiseerd waar meer dan honderd literatuur-, kunst- en cultuurhistorici uit heel de wereld aan deelnamen. Het was ook de intentie - en het resultaat - van Porteman dat het emblematologisch onderzoek in West en in Oost zich zou verenigen. Een jaar vóór Leuven, in 1995, organiseerde hij als voorbereiding in het Poolse Wrocław een embleemcongres dat - voor het eerst - geleerden uit heel Europa (en verder) rondom het verschijnsel ‘embleem’ verzamelde.

Op een karakteristieke manier schreef de Amerikaanse emblematologe Mara R. Wade, de huidige voorzitter van de Society for Emblem Studies, over het congres in Leuven; in de Wolfenbütteler Barock-Nachrichten (23/2, 1996) noemde ze Karel Porteman, toen reeds, de ‘Nestor der belgischen Emblemforschung’! En de gevierde geleerde was op dat moment nog niet eens zestig.

Sinds het verschijnen van de Inleiding tot de Nederlandse emblemataliteratuur zijn nu 35 jaar verlopen - en wij zien hoe belangrijk de emblematicus Porteman was en nog steeds is. Hij gaf in de tussentijd onder andere de Emblemata amatoria van P.C. Hooft (1983), de Emblematic exhibitions (affixiones) uit Brussel (1996) of de Amorum emblemata van Otto Vaenius (1996) uit. En hij stichtte in 1998 een nieuwe wetenschappelijke reeks over emblematiek: Imago figurata. En toen hij in 2003 met emeritaat ging, kreeg hij uit handen van zijn collega's in het vak een album amicorum - een immense, meer dan 1100 pagina's tellende feestbundel onder de dubbele titel De steen van Alciato / The stone of Alciato. Literatuur en visuele cultuur in de Nederlanden / Literature and visual culture in the Low Countries (Leuven, 2003). Vlaamse en Nederlandse collega's, maar ook auteurs uit Duitsland, Frankrijk, Groot-Brittannië, Polen, Canada en de Verenigde Staten stelden hun onderzoek voor en menige bijdrage refereerde naar de Inleiding uit 1977 als een belangrijke bron.

Karel Porteman gaf aan zijn eerste boek over de Nederlandse emblematiek de titel Inleiding. Het was geen lijvig boek, het telde 183 pagina's en werd door zijn auteur later vaak gekarakteriseerd als ‘groen’ en ‘onrijp’. Maar tot vandaag is dit het boek voor iedereen die zich met de emblematiek uit de Lage Landen bezighoudt. Zijn leerling Marc van Vaeck schreef in Spiegel der Letteren (51/2, 2009) over

[p. 51]

de betekenis van het onderzoek naar de Nederlandse emblematiek en over Portemans inbreng in dat onderzoek dat het ‘in de weegschaal der Letteren van Europa’ ligt. En dat onderzoek begon in 1977 met de Inleiding - tot vandaag een ‘livre de chevet’ (zo Van Vaeck): een boek dat men telkens weer opnieuw en opnieuw herleest...

Stefan Kiedroń, Wrocław