Internationale Neerlandistiek. Jaargang 2012

[p. 42]

1975
Jan Koster: ‘Dutch as an SOV language’
Linguistic analysis 1, pp. 111-136

Slechts drie jaar nadat hij zijn MA voor Nederlandse taal- en letterkunde en algemene taalkunde aan de universiteit van Amsterdam had gehaald, publiceerde Jan Koster het artikel ‘Dutch as an SOV language’ in het tijdschrift Linguistic Analysis. Dit artikel is zeker niet alleen voor de auteur zelf belangrijk geweest. Het heeft, zoals ik zal laten zien, in veel verschillende soorten neerlandistisch en taalwetenschappelijk onderzoek een grote rol gespeeld en het doet dat nog steeds. Jan Koster kreeg in 1978 de doctorstitel voor zijn dissertatie Locality principles in syntax. Hij werkte onder andere aan het MIT (Massachusetts Institute of Technology) met taalwetenschappers als Kenneth L. Hale, en niemand minder dan Noam Chomsky. In Nederland werkte hij onder andere aan de universiteiten van Utrecht en Tilburg. Sinds 1985 is hij verbonden aan de universiteit van Groningen met de leerstoel voor algemene taalwetenschap en de filosofie van taal, inmiddels is hij emeritus.

Het artikel van Koster begint met de observatie dat in het Nederlands (en ook in het Duits) de plaats van het finiete werkwoord in ingebedde bijzinnen verschilt van die in hoofdzinnen. In bijzinnen (zie 1) is de volgorde subject-object-werkwoord (SOV) en in hoofdzinnen (zie 2) is het subject-werkwoord-object (SVO).

(1) Ik denk dat neerlandici mooie artikelen schrijven.
(2) Neerlandici schrijven mooie artikelen.

Voor het Duits was al eerder beargumenteerd dat de basisvolgorde SOV is (zie Bach 1962). Koster verdedigt nu de stelling dat het Nederlands ook een zogenaamde SOV-taal is, een subject-object-werkwoord-taal dus, waarin het werkwoord op de laatste plek van de zin gegenereerd wordt en waarbij de volgorde in de bijzin dus de basisvolgorde is. Deze aanname is in eerste instantie misschien intuïtief onlogisch, maar kan een aantal verschijnselen verklaren. Uitgaande van een transformationele benadering van taal, is de consequentie van deze hypothese bovendien dat er één transformatie nodig is voor het creëren van een grammaticale hoofdzin en geen speciale regel die alleen geldt voor bijzinnen. Dit past goed in de transformationele benadering, omdat er volgens deze benadering in talen eigenlijk zelden regels voor afleidingen zijn die speciaal gelden voor bijzinnen en niet voor hoofdzinnen, terwijl het omgekeerde wel voorkomt.

Om te beginnen weerlegt Koster een paar mogelijke argumenten tegen de aanname dat Nederlands (of Duits) een SOV-taal zouden zijn, waarna hij in het tweede deel van het artikel vooral uitgebreid aandacht besteedt aan de voordelen van deze analyse. Eén voorbeeld is de overeenkomst tussen het gedrag van parti-

[p. 43]

kels van zogenaamde partikelwerkwoorden (zoals opbellen, opgeven) en dat van het werkwoord. Zoals we in (3) zien, komt in een Nederlandse hoofdzin het partikel na het object. In een bijzin (4b) staat het partikel voor het werkwoord. Zinnen als (3a) kunnen dus niet worden afgeleid door een speciale partikelverplaatsingsregel (verplaats een partikel naar het eind van de zin), want dan zou (4a) en niet (4b) goed zijn.

(3) a. Hij belde het meisje op.
b. *Hij belde op het meisje.
(4) a. *Hij zei dat hij gaf op.
b. Hij zei dat hij op gaf.

Als Nederlands een SOV-taal is met een zogenaamde transformatie voor werkwoordsplaatsing in hoofdzinnen die het partikel van partikelwerkwoorden op de originele plaats achterlaat, dan moet volgens Koster de distributie van partikels in hoofdzinnen vergelijkbaar zijn met de distributie van werkwoorden zonder partikel in ingebedde zinnen. Deze voorspelling kan volgens hem worden bevestigd. Zo kan een werkwoord in een bijzin niet door een naamwoordgroep worden gevolgd (... *omdat hij kocht het boek) en hetzelfde geldt voor partikels in hoofdzinnen (*hij gaf de jongen terug het boek). Een voorzetselgroep kan in het Nederlands in de bijzin na het werkwoord komen (... omdat hij het boek geeft aan Norval) en kan ook op een partikel in een hoofdzin volgen (hij gaf het boek terug aan Norval). Zo geeft Koster nog een aantal opmerkelijke overeenkomsten. Belangrijk is dat we met de SOV-analyse steeds maar één eenvoudige transformatieregel nodig hebben, namelijk die van de werkwoordplaatsing in hoofdzinnen. Terwijl als we van een SVO-volgorde uit zouden gaan, we meerdere complexe regels zouden moeten formuleren, onder andere voor de plaatsing van het partikel.

In het laatste deel formuleert Koster de regel voor de werkwoordsplaatsing in het Nederlands en het Duits, de zogenaamde verb-second-regel waardoor het werkwoord in de hoofdzin naar de tweede positie in de zin verplaatst. Koster sluit het artikel af met de conclusie dat we bepaalde oppervlaktefenomenen van het Nederlands niet kunnen verklaren zonder een onderliggende SOV-structuur aan te nemen.

Het artikel van Koster is inmiddels 37 jaar oud en bij velen bekend. Het is niet voor niets opgenomen in de DBNL-lijst met honderd belangrijke werken op het gebied van de Nederlandse Taalkunde.^1. Een kleine zoektocht op google scholar leert dat het artikel wordt geciteerd in meer dan 400 publicaties, die gezamenlijk een buitengewoon brede afspiegeling zijn van het (Nederlandse) taalkundig onderzoek. Er zijn publicaties uit de theoretisch taalkundige hoek, namelijk de morfologie, syntaxis, en de formele semantiek. Daarnaast zijn er verschillende crosslinguïstische studies en ook meerdere psycholinguïstische onderzoeken (over

1. Zie https://www.dbnl.org/tekst/kost006dutc01_01/, laatst geraadpleegd op 17 mei 2012.

[p. 44]

taalverwerving, afasie, taalontwikkelingsstoornissen, zinsverwerking en tweedetaalverwerving) die verwijzen naar het artikel van Koster. Door deze onderzoeken ben ik destijds zelf met het artikel in aanraking gekomen. In kindertaalonderzoek (bijvoorbeeld Wijnen & Bol 1993) is gevonden dat jonge Nederlandstalige kinderen in eerste instantie vooral onvervoegde werkwoorden gebruiken. Zij zeggen bijvoorbeeld koekje eten. Opvallend hierbij is dat het niet-vervoegde werkwoord zo goed als nooit voor het object gerealiseerd wordt. Met andere woorden, kinderen lijken voor de verwerving van werkwoorden te beginnen met de onderliggende basispositie van het werkwoord zoals in de analyse van Koster wordt voorgesteld: na het object, in zinsfinale positie. Zodra kinderen vervoegde werkwoorden gebruiken, passen ze ook de werkwoordsplaatsingsregel (verb second) toe. Opvallend is ook het patroon dat in het taalgebruik van agrammatische afasiepatiënten te vinden is. Deze patiënten hebben net als jonge kinderen moeite met de realisatie van vervoegde werkwoorden. Ook in hun taalgebruik valt de regelmatigheid op: onvervoegde werkwoorden worden vooral in zinsfinale positie gerealiseerd, de basispositie volgens de SOV-analyse (Bastiaanse & Van Zonneveld 1998). Nog interessanter is het dat op basis van deze resultaten een linguïstisch gefundeerd behandelprogramma ontwikkeld is (Bastiaanse, Hurkmans & Links 1997) waarmee mensen met dit type taalstoornis getraind kunnen worden in de productie van werkwoorden in zinnen.

Met andere woorden, ‘Dutch as an SOV-language’ is een mooi voorbeeld van invloedrijk neerlandistisch onderzoek.

Esther Ruigendijk, Oldenburg

Bach, E., ‘The order of elements in a transformational grammar of German’. Language 38, 1962, 263-269.

Bastiaanse, R., J. Hurkmans & P. Links, Werkwoordproduktie op word- en zinsniveau: Een linguistisch oefenprogramma voor afasiepatiënten. Lisse, 1997.

Bastiaanse, R. & R. van Zonneveld, ‘On the relation between verb inflection and verb position in Dutch agrammatic aphasics’. Brain and Language 64, 1998, 165-181.

Wijnen, F. & G. Bol, ‘The escape from the optional infinitive stage’. A. de Boer, J. de Jong & R. Landeweerd (red.), Language and cognition 3. Groningen, 1993.