Internationale Neerlandistiek. Jaargang 2012

[p. 39]

1974
Jan Goossens: Historische Phonologie des Niederländischen
Tübingen, Max Niemeyer

Toen in 1974 het in de titel vermelde werk van Goossens verscheen, vulde het een opvallende leemte in de nederlandistiek, meer bepaald in de historische nederlandistiek en nog preciezer op het vlak van de historische klankleer van het Nederlands. Belangrijke bronnen van kennis op dat terrein waren toen enerzijds de historische grammatica van Schönfeld en Van Loey (1970) en anderzijds enkele Middelnederlandse grammatica's, waarvan Van Loeys klankleer (1971) veruit de meest gebruikelijke en meest geüpdatete was. Geen van beide courant gebruikte werken leidde echter op een bevredigende manier tot een dieper en geïntegreerder inzicht in de historische ontwikkeling van het Nederlandse klanksysteem.

Tegen de historische grammatica van Schönfeld en Van Loey - overigens een monumentale informatiebron - kunnen twee types van algemene bezwaren geuit worden: 1) de overvloedige informatie wordt op een weinig overzichtelijke manier aangeboden, wat doorgaans een frustrerend effect had op aankomende linguïsten met een historische belangstelling; 2) in zijn algemene opzet reflecteert het geenszins de theoretische inzichten van de modernere linguïstiek. Het werk baadt nog in de sfeer van de Junggrammatiker en de daaruit voortgevloeide klassieke dialectgeografie maar laat nergens blijken dat al sedert het begin van de jaren 1930 de ideeën van de Praagse structuralisten (met hun centrale aandacht voor de structuur van het klanksysteem, meer dan voor de afzonderlijke spraakklanken) hun intrede hadden gedaan in de nederlandistiek (via figuren als De Groot en Van Wijk) en zelfs in de Nederlandse dialectologie (vooral via de Nijmeegse hoogleraren Van Ginneken en Baader).

Aan de Middelnederlandse grammatica van Van Loey kleefde veeleer een feitelijk bezwaar: met betrekking tot de historische ontwikkeling van het Nederlandse klanksysteem (en de regionale subsystemen) biedt het boek enkel een diepere kijk op de klankverhoudingen in één evolutiefase van het Nederlands, namelijk het Middelnederlands van de dertiende tot en met de vijftiende eeuw.

Tegen die achtergrond mocht Goossens' Historische Phonologie des Niederländischen (voortaan HPN) in 1974 werkelijk innovatief genoemd worden in die zin dat het de hierboven opgesomde bezwaren tegen de voorradige studieboeken in hoge mate opving. In dat verband noem ik (slechts) drie aspecten:

1.

HPN focust niet op één bepaalde ontwikkelingsfase van het Nederlands maar bestrijkt de maximale tijdsspanne van Indogermaans tot Modern Nederlands. Daarbij gaat hij ‘metachronisch’ te werk: ‘d.h. es wird angenommen, dass sich die Entwicklung des Phonemensystems durch eine Reihe von zeitlichen Querschnitten verdeutlichen lässt’ (p. 4). De ontwikkelingsschets be-

[p. 40]

	vat twee delen: één over het vocalisme en één over het consonantisme. Elk deel begint met een ‘Vorgeschichte’, waarin de belangrijkste overgangen van Indogermaans naar Westgermaans heel beknopt besproken worden (respectievelijk pp. 29-35 en 59-65). Daarna volgen drie nederlandistische ‘Querschnitte’: (veranderingen naar) Oudnederlands (respectievelijk pp. 35-39 en 65-72), Middelnederlands (respectievelijk pp. 39-52 en 73-81) en Nieuwnederlands (respectievelijk pp. 53-58 en 81-100).
2.	In HPN worden klankevoluties altijd gesitueerd in het klanksysteem. Daarmee wordt het atomisme van eerdere klankhistorische beschrijvingen grotendeels opgeheven. Goossens' systeemdenken gaat duidelijk terug op de principes van het Praagse structuralisme (zie het werk van onder andere Jakobson, Trubetzkoy en ietwat later Martinet). Dat blijkt heel duidelijk uit de eerste bladzijden (pp. 1-4) van het boek, waar hij het gehanteerde begrippenapparaat kort toelicht.
3.	Voor deze ontwikkelingsschets hanteerde Goossens een heel strak beschrijvingspatroon, wat (onder andere in vergelijking met Schönfeld en Van Loey) de overzichtelijkheid zeer ten goede kwam, maar een schetsmatige aanpak heeft ook een kostenplaatje, namelijk dat van de vereenvoudiging. Ongeveer alle behandelde klankovergangen hadden een (veel) complexer karakter dan uit deze ‘schets’ blijkt. De auteur was zich daar duidelijk van bewust, zoals blijkt uit zijn ‘Vorwort’:

Da die vorliegende Arbeit ein Modell bieten will, vereinfacht sie die Komplexität der sprachhistorischen Wirklichkeit: Ausnahmen werden nicht besprochen und auf sprachgeographische Diversität wird nicht eingegangen (p. XI).

In diezelfde inleiding lezen we ook:

Es ist nun keineswegs meine Absicht mit dem vorliegenden Heft Schönfeld & Van Loeys umfassende Darstellungen der niederländischen historischen Lautlehre zu ersetzen. Sie werden ihrer grösseren Vollständigkeit und ihrer Materialfülle wegen beim eingehenden Studium unentbehrlich bleiben (p. X).

Dat alles brengt ons bij de eigenlijke bedoeling van de auteur. Zijn doceerervaringen in Münster hadden hem geleerd dat er de extramurale studenten Nederlands maar (heel) weinig tijd toegemeten was om kennis te maken met de historische klankveranderingen die tot het moderne Nederlands hadden geleid. Met zijn HPN wou hij dan ook de extramurale studenten Nederlands een overzichtelijke cursus ter beschikking stellen.

Nu, ruim 35 jaar later, valt er ongetwijfeld heel wat kritiek op Goossens' onderneming te formuleren, onder andere dat zijn ‘metachronische’ werkwijze bij zijn studenten wel een erg statisch beeld van taalverandering(en) ophing en dat het

[p. 41]

gekozen theoretische kader ook een bepaalde kijk op de beschreven overgangen oplegde die in het licht van jonger onderzoek naar taalverandering als enigszins verouderd bestempeld mag worden. Maar eigenlijk is dat onrechtvaardig: men moet een (hand)boek hoofdzakelijk beoordelen op zijn opzet en op de mate waarin het zijn doel bereikt heeft. In het geval van HPN is de balans mijns inziens positief: zeker voor de extramurale nederlandistiek heeft dit cursusboek een al lang openstaande leemte gevuld (zie supra). Maar ook voor de intramurale studie van het Nederlands had het zijn merites, want ook aan ‘onze’ studenten Nederlands anno 1974 en volgende was Schönfeld en Van Loey (1970) steeds minder ‘slijtbaar’ als cursusboek. Wie toen de historische grammatica van het Nederlands doceerde aan een Vlaamse of Nederlandse universiteit, werd fataal geconfronteerd met de behoefte aan een nederlandstalige historische grammatica (partim historische fonologie) die de goede eigenschappen zou combineren van enerzijds de chaotisch opgebouwde maar ongemeen rijk gestoffeerde Schönfeld en Van Loey en anderzijds de sterk vereenvoudigde maar overzichtelijke schets van Goossens (1974). Ruim tien jaar later werd die combinatie gerealiseerd in twee historische grammatica's die ook nu nog voor studenten erg degelijk en overzichtelijk studiemateriaal bevatten en in hun opbouw duidelijk schatplichtig zijn aan het hier besproken werk: Van Bree (1987) en Van Loon (1986).

Johan Taeldeman, Gent

Bree, C. van, Historische grammatica van het Nederlands. Dordrecht, 1987.

Loey, A. van, Middelnederlandse spraakkunst. II. Klankleer. Groningen, 1971.

Loon, J. van, Historische fonologie van het Nederlands. Leuven/Amersfoort, 1986.

Schönfeld, M. & A. van Loey, Historische grammatica van het Nederlands. Zutphen, 1970.