Internationale Neerlandistiek. Jaargang 2012

[p. 33]

1972
Robert S. Kirsner: On deixis and degree of differentiation in modern standard Dutch
Columbia, Columbia University

Aan de titel zie je het niet meteen, maar in zijn proefschrift uit 1972 houdt Robert S. Kirsner zich bezig met het verschil tussen zinnen als (1) en (2).

(1) Er blaft een hond.
(2) Een hond blaft.

Zes jaar daarvoor had Kraak (1966) in Negatieve zinnen een generatieve analyse gegeven die volgens Kirsner alleen maar een beschrijving van het probleem bood: een herhaling van de feiten en geen verklaring ervan. Maar ook over die feiten zijn ze het eigenlijk al niet eens. Volgens Kraak is alleen in zin (1) het onbepaald lidwoord een echt indefiniet; in (2) hebben we te maken met een categoriaal een. Het verschil tussen (1) en (2) kan Kraak dan ‘verklaren’ - de aanhalingstekens zijn van Kirsner - door te stellen dat alleen in geval van een subject met indefiniet een ‘er-insertie’ plaatsvindt. De observaties die voor Kirsner het vertrekpunt van zijn studie vormen, zijn anders: zin (2) kan inderdaad een categoriale interpretatie krijgen, maar ook een indefiniete lezing van een hond is in zulke zinnen niet uitgesloten. Voor Kraak (1966, p. 125) is indefiniet een zonder er in de meeste gevallen niet grammaticaal, maar je hoeft alleen maar een roman of een krant open te slaan en je komt dit gebruik, dat Kirsner vivid narrative noemt, volop tegen.

De kritiek die Kirsner op Kraak heeft, is fundamenteler dan de vaststelling dat zijn regel van er-insertie descriptief niet adequaat is. Kirsner schreef zijn proefschrift aan Columbia University in New York, bij William Diver (1921-1995), en is ook heden ten dage nog een gepassioneerd vertegenwoordiger van de Columbia school of Linguistics. Terwijl in de functionele en cognitieve - de nieuwe overkoepelende term is usage based - taalkunde inmiddels het idee van polysemie algemeen geaccepteerd is, gaat de Columbia School ook nu nog uit van het principe van monosemie: één vorm, één betekenis. Omdat taal een communicatiemiddel is waarmee een oneindig aantal verschillende boodschappen kan worden overgebracht, kan de betekenis van de taalelementen zelf niet anders dan heel globaal zijn: de lezer/luisteraar moet uit de combinatie met andere taalelementen en de context de specifieke bedoeling van de schrijver/spreker afleiden. Kraaks analyse van zin (1) bevat minstens twee elementen die voor een ‘Saussureaans’ taalkundige als Kirsner, die uitgaat van de eenheid van vorm en betekenis, onverteerbaar zijn: een vorm met twee verschillende betekenissen (indefiniet en categoriaal een) en een vorm zonder enige betekenis (er). In zijn proefschrift laat hij zien dat de overeen-

[p. 34]

komsten en verschillen tussen (1) en (2) verklaard kunnen worden zonder homonymie of semantisch lege elementen aan te nemen.

De gedachte van monosemie is in de neerlandistiek een tijd lang opmerkelijk populair geweest, met name in de laatste decennia van de vorige eeuw, met als resultaat monoseme analyses van bijvoorbeeld de werkwoordstijden, de gebiedende wijs, de lijdende vorm, modale werkwoorden, en een heel aantal voorzetsels en partikels. (Over al deze onderwerpen heeft Kirsner ook zelf gepubliceerd.) Het is gemakkelijk om van de monoseme benadering een karikatuur te maken: aangezien de betekenis van een vorm een abstractie is van alle mogelijke interpretaties van die vorm in verschillende contexten, kan die niet anders dan vaag zijn. Voor er komt Kirsner bijvoorbeeld uit op de betekenis weak situational deixis, wat helemaal niet zover verwijderd lijkt van semantisch leeg à la Kraak. Maar wie Kirsners proefschrift leest, realiseert zich snel hoe zeer zo'n karikatuur onrecht doet aan de benadering van de Columbia School.

Monosemie is namelijk slechts één van de uitgangspunten. Een ander, structuralistisch, uitgangspunt is dat de betekenis van een vorm wordt bepaald door de plaats die het element inneemt in een grammaticaal systeem van opposities. Dat heeft nogal wat consequenties voor de analyse. Om de interpretatie van er en een in (1) en (2) te verklaren, is dan namelijk óók een beschrijving nodig van de woorden waarmee deze elementen een systeem vormen. Het probleem van (1) en (2) vormt voor Kirsner bij nader inzien niet meer dan een aanleiding om die twee systemen van het Nederlands tot in detail te beschrijven. In het geval van er gaat het om het situationele (temporele en ruimtelijke) deiktische systeem waarvan hier en daar de andere leden zijn (the system of space-time deixis); het onbepaald lidwoord een ontleent zijn betekenis aan de oppositie met de bepaalde lidwoorden de/het en het ontbreken van een lidwoord (the system of degree of differentiation). Vooral die laatste is interessant omdat Kirsner in principe geen vormen zonder betekenis accepteert, maar dus wel betekenis zonder vorm: ook het ontbreken van een vorm heeft binnen een systeem betekenis.

Maar daarmee zijn we er nog niet. De interpretatie van zinnen als (1) en (2) is volgens Kirsner het resultaat van numerous interactions: de genoemde systemen van deixis en differentiatie zijn slechts twee van de relevante factoren. Daarnaast is vooral ook woordvolgorde van belang, met name de functie van de eerste zinsplaats. Die kan gebruikt worden voor bekende informatie (oud-voor-nieuw), maar ook om een constituent extra nadruk te geven (attention focusing) en eigenlijk laat geen van beide functies zich gemakkelijk verenigen met de betekenis van een (‘ongeïdentificeerde referent’). De zin gewoon met het werkwoord laten beginnen is ook moeilijk omdat het vi-patroon een taalteken is met nog weer een andere betekenis. Kirsner presenteert er als de ideale kandidaat uit het deiktische systeem om als focus absorber op de eerste zinsplaats dit probleem op te lossen, zoals in (1). Als een onbekende referent wel op de eerste zinsplaats wordt gepresenteerd, zoals in (2), kan die categoriaal geïnterpreteerd worden (een vorm van ‘oude’ in-

[p. 35]

formatie) of ontstaat het effect van vivid narrative. Zo geeft Kirsner naar aanleiding van deze twee zinnetjes ook nog even een heldere inleiding in de woordvolgordestrategieën van het Nederlands.

Het lezen van Kirsners proefschrift uit 1972 is verder vooral de moeite waard omdat het vol staat met prikkelende observaties, die ook veertig jaar later nog uitnodigen tot onderzoek - en die niet allemaal het latere boek hebben gehaald (Kirsner 1979). Die rijkdom past bij het motto van het laatste hoofdstuk dat ‘an accumulation of minute details [...] is the only correct means to reach the fundamental truths’ (p. 503). Het is maar wat je details noemt.

Ronny Boogaart, Leiden

Kirsner, Robert S., The problem of presentative sentences in modern Dutch. Amsterdam/New York/Oxford, 1979.

Kraak, A., Negatieve zinnen. Hilversum, 1966.