Internationale Neerlandistiek. Jaargang 2012

[p. 30]

1971
J.J.A. Mooij: Aspecten van redelijkheid. Rede uitgesproken bij de aanvaarding van het ambt van gewoon hoogleraar in de analytische wijsbegeerte aan de Rijksuniversiteit te Groningen op dinsdag 11 mei 1971
Groningen, Wolters-Noordhoff

Toen J.J.A. Mooij in 1971 tot hoogleraar in de analytische wijsbegeerte aan de Universiteit Groningen benoemd werd, ging de auteur dezes nog niet naar school. In 1991, toen professor Mooij met emeritaat ging, studeerde ik als uitwisselingsstudente aan dezelfde universiteit waar hij twintig jaar actief was als hoogleraar, eerst in de analytische filosofie en sinds 1976 als eerste hoogleraar in de algemene literatuurwetenschap. In 2012, weer ruim twintig jaar later, wil ik in deze bijdrage enige verdiensten van deze uitmuntende wetenschapper onder de hernieuwde aandacht brengen.

In zijn inaugurele rede Aspecten van redelijkheid (1971) onderscheidt Mooij de redelijkheid van meningen en overtuigingen (cognitieve redelijkheid), de redelijkheid van gedragingen (praktische redelijkheid) en de redelijkheid van wensen, doelstellingen en normen (desideratieve redelijkheid). Terwijl talrijke vooraanstaande filosofen, te beginnen met Hume, het begrip redelijkheid tot cognitieve en praktische redelijkheid terugbrengen, behoort Mooij tot de groep analytische filosofen die met deze beperking geen vrede heeft: ‘Een redelijk mens is iemand die niet slechts redelijke overtuigingen heeft en zich gezien zijn overtuigingen en wensen redelijk gedraagt, maar wiens wensen ook aan zekere extra-voorwaarden voldoen’ (p. 11). De redelijkheid is volgens Mooij (p. 14) in strijd met ‘bandeloze grilligheid’, maar evenzeer met ‘dogmatische starheid’. Als een van de voorwaarden van desideratieve redelijkheid noemt hij daarom de vatbaarheid om eigen voorkeuren en het bijbehorende systeem van waarden te veranderen. De verschuivende waarden en veranderende waardehiërarchieën zijn het blijvend onderwerp van Mooijs belangstelling waarvan hij in al zijn publicaties blijk geeft.

In zijn teksten laat Mooij zich kennen als een gestructureerd denkende wetenschapper. Zijn studie wiskunde en zijn promotie op dat gebied leveren hier een verklaring voor. Toch is Mooij vooral humanist, haast een renaissancehumanist. De onderwerpen die hij aansnijdt, onderzoekt hij exhaustief en ondersteunt hij met een bewonderenswaardig aantal referenties op het gebied van filosofie, cultuur en literatuur. Hendrik van Gorp (1991, p. 25) prees de inspirerende en didactische waarde van Tekst en lezer (1979), Mooijs meest bekende, klassiek geworden boek met opstellen over literatuur. Voor mijn eigen onderzoek naar poëzie heeft vooral het boek A study of metaphor (1976) dienst bewezen. Mooijs uitgangspunt is breed en hij onderzoekt de metafoor ‘not only from the point of view of literary theory, but also from the point of view of general linguistics and the philosophy

[p. 31]

of language’ (p. V). Dankzij dit kader verkent hij niet zozeer de specifiek literaire, maar vooral de cognitieve mogelijkheden van de metafoor. Wat geldt voor gehele boeken, geldt eveneens voor bepaalde gedachten, zoals geformuleerd in deze metaforische vraag, afkomstig uit het essay ‘De rol van het schrift in de poëzie’ (1967): ‘Vergelijkt men het gedicht met een buitenhuis, is dan het schrift louter oprit, of kan het als entree tot het huis zelf behoren?’ (Mooij 1979, p. 119). De teksten van Mooij zijn overigens niet alleen inhoudelijk de moeite waard. Op basis ervan kan de stilistiek van wetenschappelijke teksten worden bestudeerd en onderwezen. Logisch en glashelder geconstrueerd en geargumenteerd, geschreven in zorgvuldige taal, laten ze zich met genoegen lezen. Wel moet worden toegegeven dat dit genoegen de jongere generatie enigszins bijgebracht moet worden. Geboren in de jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw, opgegroeid met computers, zijn ze gewend om informatie fragmentarisch en uit uiteenlopende bronnen te verwerven. De bijdragen van Mooij laten zich moeilijk fragmentarisch of in een andere volgorde lezen dan ze opgesteld zijn. Beslissend voor deze aanpak is ongetwijfeld de wiskundige en filosofische achtergrond van de auteur. Uit zijn interesse voor literatuur, vooral voor poëzie, kan het belang worden verklaard (en genoten!) dat hij hecht aan de precisie van formuleringen en woorden. Mooijs kritiek op de verhouding van de titel Lessen in lyriek tot de inhoud van het boek (‘Mij lijkt die titel niet minder vreemd dan een titel als Vakantie in Vlaanderen. Toeristisch handboek voor België.’ Mooij 1995, p. 317) was voor hem de aanleiding tot een systematische uiteenzetting in historisch perspectief over ‘de usurpatie van de poëzie door de lyriek’ (ibidem).

Mooij beschouwde literatuur als een cultuurfactor die vergeleken moet worden met andere cultuurfactoren. De bijzonderheid en waarde van literatuur zag hij vooral in ‘cultivering van min of meer “magische” restanten in onze moderne beschaving én van onze positieve reacties daarop’ (Mooij 1987, p. 191). Aangezien in de hedendaagse neerlandistiek de accenten duidelijk verschuiven van louter literatuur naar cultuur in het algemeen, zijn de cultuurfilosofische essays uit De wereld van waarden (1987) het herlezen waard. Met dat boek waagde zich Mooij op een door velen vermeden terrein, zeker in de jaren tachtig van de vorige eeuw, toen het tweehonderd jaar durende ‘proces van relativering, indifferentiatie en opheffing van waarden’ (p. 72) een punt had bereikt dat kan worden weergegeven door Paul Feyerabends anything goes-principe, verbonden met vooral wetenschappelijk maar eveneens met politiek, maatschappelijk en cultureel relativisme. Als ‘ethisch bewogen wetenschapper’ (Van Gorp 1991, p. 27) was Mooij er stellig van overtuigd dat van opheffing van waarden geen sprake kan zijn: ‘Dat zou slechts tot volledige onverschilligheid leiden’ (Mooij 1987, p. 8). Zijn essays uit deze bundel hebben vooral betrekking op de westerse cultuur, maar zijn in vele opzichten universeel. Het oorspronkelijk Nederlands perspectief van de auteur kan door elke andere aardbewoner aangenomen worden bij het lezen van zinnen als deze:

[p. 32]

[...] ingrijpende veranderingen genoeg, en ons land is daarin te midden van de ons omringende landen geen uitzondering, ofschoon misschien wel wat extreem. Een groot deel van deze veranderingen wordt toegejuicht, een ander deel betreurd, door sommige mensen zus en door andere zo. Weer anderen laten alles gelaten gebeuren. Vast staat dat men om te beoordelen maatstaven nodig heeft, en in de hier bedoelde gevallen impliceert dat het hebben van waarden (Mooij 1987, p. 9).

De afwegingen en waardehiërarchieën moeten volgens Mooij (p. 22) voldoen aan vijf gezichtspunten. Laat ik ze hier noemen als een ideaal om mee te nemen naar de komende vijftig jaar van de internationale neerlandistiek: het streven naar behoud en voortzetting, bereidheid om een eind te maken aan dingen die hun onwaarde hebben bewezen, de eis om ruim baan te maken voor dingen van te verwachten blijvende waarde, realistische schatting van alternatieven en respect voor de behoeften van alle betrokkenen.

Barbara Kalla, Wrocław

Gorp, Hendrik van, ‘Mooij en goed’. Rien T. Segers (red.), Visies op cultuur en literatuur. Amsterdam / Atlanta, 1991, 25-28.

Mooij, J.J.A., A study of metaphor. On the nature of metaphorical expressions, with special reference to their reference. Amsterdam, 1976.

Mooij, J.J.A., ‘De rol van het schrift in de poëzie’. J.J.A. Mooij, Tekst en lezer. Opstellen over algemene problemen van de literatuurstudie. Amsterdam, 1979, 106-153.

Mooij, J.J.A., De wereld der waarden. Essays over cultuur en samenleving. Amsterdam, 1987.

Mooij, J.J.A., ‘Lyrische poëzie, verhalende poëzie, en verhalende lyriek’. Forum der Letteren 36, 1995, 316-318. Geraadpleegd op https://www.dbnl.org/tekst/_for004199501_01/_for004199501_01_0041.php op 10-09-2011.