Internationale Neerlandistiek. Jaargang 2012

[p. 17]

1966
A.L. Sötemann: De structuur van Max Havelaar. Bijdrage tot het onderzoek naar de interpretatie en evaluatie van de roman
Utrecht, Bijleveld

Met het verschijnen van Edward Saids Orientalism (1978) kwamen bij het Noord-Amerikaanse academische establishment het kolonialisme en postkolonialisme in het centrum van het literaire en culturele debat te staan, waar zij samen met poststructuralistische perspectieven andere kritische benaderingswijzen overschaduwden.

Volgens Said is de structuur van de negentiende- en twintigste-eeuwse Westerse cultuur zo diepgaand beïnvloed door een imperialistische visie dat dit pas heel recentelijk als zodanig herkend werd. In zijn Culture and imperialism analyseert Said een aantal Europese literaire werken waarin hij deze imperialistische visie aantreft. Terloops maakt hij echter een uitzondering voor de negentiende-eeuwse Nederlandse romanschrijver Multatuli, wiens roman Max Havelaar, die uitkwam in 1860, al snel het meest gelezen en beroemdste Nederlandse literaire werk werd. Hoe kan dit in een kort terzijde geopperd oordeel van Said verklaard worden? Tegen de achtergrond van de controverse die rondom het werk ontstond in Nederland - het werd beurtelings betiteld als conservatief, anarchistisch, enzovoort - kan in Multatuli's niet aflatende populariteit in Indonesië een rechtvaardiging gevonden worden om de Max Havelaar te beschouwen als een verwerping van de imperialistische visie. Zo halen Termorshuizen en Snoek in hun boek over Multatuli in Indonesië Indonesische intellectuelen en kunstenaars aan die getuigen van de invloed van Multatuli op de nationale bevrijdingsbeweging. Toch blijft het raadselachtig waarom de roman een literair succes was en de tand des tijds doorstaan heeft ondanks de lange belerende passages en de onverbloemde politieke retoriek. De verklaring hiervoor geeft A.L. Sötemann in wat nog steeds de beste kritische analyse is van deze roman, De structuur van Max Havelaar.

Na een gevarieerde loopbaan richtte Sötemann (1920-2002) zich op de studie van de Nederlandse literatuur. In 1964 werd hij benoemd aan de Universiteit van Utrecht, waar hij in 1984 met pensioen ging. De structuur van Max Havelaar was zijn proefschrift en het heeft als enige van zijn vele werken een narratieve vorm als onderwerp. Zijn talrijke latere publicaties gaan voornamelijk over Nederlandse poëzie.

Hoewel hij er niet naar verwijst, lijkt Sötemann een aantal fundamentele inzichten te delen met klassieke theorieën over de roman, zoals we die aantreffen in Georg Lukács' Die Theorie des Romans (1916) en in Michail Bachtins essays over de roman, die later onder andere verzameld zijn in Esthétique et théorie du roman (1975). Voor Lukács is één van de centrale thema's van de negentiende-eeuwse roman de

[p. 18]

strijd tussen het individu en de maatschappij. De roman is de weergave van de ontluisterende zoektocht naar authentieke waarden in een verloederde wereld. De held van de roman is altijd problematisch; hij maakt niet langer deel uit van een harmonisch geheel, zoals blijkt uit zijn zoektocht naar authentieke waarden in een wereld die deze ontbeert. De roman wordt gekenmerkt door ironie; hij is zowel gericht op de held, die zich volledig bewust is van de zinloosheid van zijn zoektocht, en op de poging van de romanschrijver zelf om een esthetisch geheel te scheppen (in dit geval de roman), die gedoemd is de vrucht te blijven van zijn of haar subjectieve wil. Door ironie worden de impliciete waarden voor het eerst naar voren gebracht aan de hand waarvan de wereld beoordeeld en uiteindelijk veroordeeld wordt.

De structuur van Max Havelaar is een structurele analyse gebaseerd op een narratologische theorie. Het doel van Sötemann is om de esthetische eigenschappen van de roman te beoordelen. Zijn uitgangspunt is het volgende:

To attain a comprehensive insight into the fundamental structure of the work, and eventually, to discover an answer to the question to what extent the results of analysis furnish reliable material for evaluation (p. 181).

In een uiterst nauwgezet uitgevoerd tekstueel onderzoek brengt Sötemann de interne samenhang van de roman naar de oppervlakte. In zijn optiek is de fundamentele structuur van de roman er een van ironie, door het door elkaar heenlopen van fictie en realiteit, waarin ‘the conflict between private ethical norms and the way of the world is actualized’ (p. 182).

Sötemann vestigt de aandacht op een scala aan romantechnieken, met name Multatuli's meesterlijke manipulatie van verschuivende gezichtspunten door een aantal verschillende vertellers in het leven te roepen die scherp tegen elkaar afsteken en elk vanuit een ander ooghoek naar elkaar en naar de werkelijkheid kijken. De ik-persoon/verteller waarmee de roman begint, Droogstoppel, is de schijnheilige zakenman en cultuurbarbaar waarin de imperialistische visie verpersoonlijkt is die aan het einde van de roman veroordeeld wordt. Een andere, minder prominente derde persoon/verteller, Stern, brengt orde aan in een manuscript dat Droogstoppel gekregen heeft van een vroegere schoolvriend die Sjaalman heet; Stern vertelt het verhaal van Max Havelaar, die de held van de roman blijkt te zijn. Een alwetende verteller levert commentaar, en vertegenwoordigt de ‘objectieve’ stem die standaard aanwezig is in realistische romans.

Sötemann laat zien hoe het ironisch door elkaar heen spelen van de verschillende karakters er uiteindelijk toe leidt dat de lezer het verhaal van de held accepteert als het verhaal van de schrijver Multatuli zelf. Multatuli spreekt aan het einde van het boek echter uit eigen naam en neemt afstand van zijn persona in de roman door zijn alter ego, Max Havelaar, uit te maken voor een idealistische dromer. Sötemann laat zien hoe Multatuli op meesterlijke wijze vanaf het begin de dialec-

[p. 19]

tiek aan het licht brengt tussen fictie en werkelijkheid door echte en allegorische namen, werkelijk historische gebeurtenissen en overduidelijk fictionele, ironisch naast elkaar te plaatsen. Een van de genoemde technieken is het invoegen van het verhaal van Saïdjah en Adinda, een verhaal binnen de roman over het lijden van de boeren en hoe ze in opstand komen tegen het koloniale gezag. Het verhaal van Saïdjah en Adinda vormt, om in de terminologie van Said te blijven, een element van ‘contrapuntlezing’, dat wil zeggen een lezing van de gebeurtenissen vanuit het gezichtspunt van de oorspronkelijke bewoners, die contrasteert met de imperialistische visie. De verteller verzekert de lezer echter dat het, hoewel het een verzonnen verhaal is, niettemin de waarheid vertelt over de Nederlandse uitbuiting.

Sötemanns nauwgezette werk zet en détail uiteen hoe Max Havelaar een ‘bewildering variety of literary processes’ weet te transformeren ‘into a tightly knit whole’ (p. 186). Sötemann concludeert dat gedetailleerde analyse de rijke complexiteit blootlegt van de structuur van de roman en de interne samenhang ervan. Dit maakt de roman tot een uitmuntend kunstwerk; daarnaast vormt het de basis voor een interpretatie van de betekenis van de roman. Voor Sötemann berust de eenheid van de roman op een geheel van ethische waarden die er structuur aan verlenen: de eis van rechtvaardigheid in naam waarvan Multatuli het kolonialisme veroordeelt. De ethische dimensie, en het openlijk politieke einde kan gerechtvaardigd worden als onderdeel van een esthetisch succesvol verhaal van de door de verslagen held beleefde ervaringen en wordt daar des te krachtiger door. Havelaars lot wijst op de onontkoombare conclusie dat dromen geen veranderingen kunnen bewerkstelligen, maar dat politieke actie dat wel kan. De roman brengt aan het licht dat het kolonialisme een systeem is dat ontmaskerd en veroordeeld dient te worden en illustreert op frappante wijze avant la lettre postkoloniale theorieën over koloniale psychologie en imperialistische ideologieën.

Sötemann waarschuwt dat immanente structurele analyse alleen niet voldoende is:

A thorough knowledge of the historical context is by no means a matter of extraneous interest: it is on the contrary most intimately connected with the internal dimensions of the work itself (p. 188).

Dit punt heeft hij zelf uitgebreid aangetoond in zijn boek. Samenvattend kunnen we zeggen dat in deze roman waarden worden bevestigd of van hun mystiek ontdaan in het samenspel tussen formele elementen en de inhoud die de grondstoffen vormen waaruit de roman is opgebouwd.

Sötemanns boek verheldert in hoge mate de problemen van de relatie tussen waarden en narratieve teksten. Het blijft een modelvoorbeeld van literaire analyse waarbinnen getracht wordt de interne samenhang van een kunstwerk te bepalen, en het vormt een onmisbare stap voorwaarts vanuit methodologisch oogpunt,

[p. 20]

met name voor postkoloniale studies gericht op ethische waarden. Nu in de academische wereld de lokroep van het postmodernisme langzaam wegsterft, lijkt er onder de jongere generatie academici een hernieuwde belangstelling te ontstaan voor de roman en theorieën omtrent de roman. Sötemanns boek zou wel eens heel interessant voor ze kunnen zijn.

Anne-Marie Feenberg-Dibon, Vancouver

Met dank aan Hans Verhuist voor de vertaling.