Internationale Neerlandistiek. Jaargang 2012

[p. 14]

1964
Herman Roose: Het probleem van de woordsoorten, in het bijzonder van het bijwoord in het Nederlands
Den Haag, Mouton

In zijn proefschrift Het probleem van de woordsoorten, in het bijzonder van het bijwoord in het Nederlands uit 1964 komt Herman Roose tot de conclusie dat het bijwoord als woordsoort in de Nederlandse grammatica niet gehandhaafd kan worden. Een behoorlijk controversiële aanname voor een categorie die sinds de oudheid een vaste plek in de grammatica's van de Europese talen had verworven. Wie vandaag de Algemene Nederlandse spraakkunst (ANS; Haeseryn, Romijn, Geerts, De Rooij & Van den Toorn 1997) raadpleegt, stelt vast dat het bijwoord nog steeds als aparte Nederlandse woordsoort behandeld wordt. Naast de adjectieven en de voorzetsels verschijnt het bijwoord als een uitgesproken heterogene categorie (p. 451) en het is vaak niet duidelijk of een bepaald woord wel of niet tot de bijwoorden gerekend mag worden (p. 453). Roose had echter twee fundamentele inzichten om het probleem van het bijwoord in het Nederlands aan te pakken.

Ten eerste maakte Roose duidelijk dat je in het Nederlands bijwoorden en adjectieven onmogelijk los van elkaar kunt beschrijven. Het traditionele onderscheid tussen deze woordsoorten is zuiver syntactisch en stelt dat adjectieven in de regel fungeren als bijvoeglijke bepaling bij substantieven, terwijl bijwoorden fungeren als bijwoordelijke bepaling bij het gezegde, een bijvoeglijke bepaling of de hele zin. Maar in werkelijkheid bestaat er een aanzienlijke overlapping. Een adjectief als lang kan probleemloos als bijwoordelijke bepaling dienstdoen, bijvoorbeeld ze hebben lang gevochten. Omgekeerd verschijnen bijwoorden als bijvoeglijke bepaling bij een substantief, bijvoorbeeld de respectievelijke hoofdstukken (Haeseryn et al. 1997, p. 394).

Roose selecteerde zo'n 200 woorden die volgens de Nederlandsche spraakkunst van Den Hertog (1903) als bijwoordelijke bepaling kunnen fungeren. Hij inventariseerde de aan- of afwezigheid van een aantal syntactische en morfologische kenmerken zoals hun gebruiksmogelijkheden, combineerbaarheid en verbuigbaarheid. Hij kwam tot het besluit dat er ‘geen plaats is voor één grammatische kategorie bijwoorden die alle door ons behandelde woorden omvat’ (p. 117). Op basis van bundels van kenmerken construeerde hij zeven categorieën waaronder adjectieven of ‘eigenschapswoorden’ (bijvoorbeeld lang), ‘relatumwoorden’ (bijvoorbeeld hier), ‘relatiebepalingswoorden’ (bijvoorbeeld zelfs), ‘iteratiewoorden’ (bijvoorbeeld nogmaals), ‘frequentiewoorden’ (bijvoorbeeld vaak), ‘oordeelspartikels’ (bijvoorbeeld misschien) en voorzetsels. Naast constante kenmerken, die voor alle leden van een categorie gelden, zijn er ‘typische kenmerken’, bijvoorbeeld alle als adjectief geclassificeerde woorden kunnen als bepaling bij een substantief

[p. 15]

fungeren, en de meeste (maar niet alle!) als predicaatsnomen. Bovendien accepteerde Roose grensgevallen die zich in het overgangsgebied tussen twee categorieën bevinden, bijvoorbeeld paarsgewijs is een overgangsgeval tussen adjectieven en relatumwoorden (p. 91).

Rooses benadering vertoont trekken van de prototypetheorie die in de jaren zeventig van de vorige eeuw ontwikkeld werd en die steunt op het idee dat categorisering zich in termen van ‘beste exemplaren’ voltrekt. Vanuit die optiek is misschien een beter exemplaar van een bijwoord dan respectievelijk, onder andere omdat het niet bijvoeglijk gebruikt kan worden en niet verbuigbaar is. Het idee dat adjectieven en bijwoorden geen discrete categorieën zijn, maar een continuüm vormen van ‘prototypische adjectieven’ tot ‘prototypische bijwoorden’ met daartussen een overgangsgebied met grensgevallen, is in de Duitse grammatica inmiddels geïntegreerd. De ANS erkent dat de grens tussen adjectieven en bijwoorden onscherp is (p. 453) maar ze blijft toch trouw aan de klassieke woordsoortenindeling met enerzijds ‘echte bijwoorden’ als misschien, bijvoeglijk gebruikte bijwoorden als respectievelijk en adjectieven zoals lang die bijwoordelijk gebruikt kunnen worden.

Een tweede essentieel inzicht dat Roose in zijn proefschrift formuleerde, is dat een adequate beschrijving van de woordsoorten van de betekenis uit moet gaan. Op grond van hun betekenis zijn bijwoorden en adjectieven onlosmakelijk verbonden. Ze leveren in essentie dezelfde betekenisbijdrage, namelijk een modificatie of wat de ANS ‘een nadere bijzonderheid’ noemt. Roose behandelt deze modificerende woorden samen in plaats van ze als discrete categorieën te beschrijven. Hij neemt echter geen zuivere semantiek als uitgangspunt voor zijn indeling in zeven categorieën: zijn ‘categoriale betekenis’ hangt organisch samen met morfosyntactische kenmerken. Op deze inconsequentie, het vermengen van syntactische en semantische criteria voor zijn indeling van de woordsoorten, heeft Roose ten tijde van het verschijnen van zijn proefschrift kritiek gekregen, zoals blijkt uit besprekingen van zijn proefschrift. Een ander methodologisch kritiekpunt is dat Roose zijn analyse van modificerende woorden volledig op basis van zijn eigen talige intuïtie heeft uitgevoerd. Oordelen over de structurele kenmerken van individuele woorden zijn subjectief: Roose vindt predicatief gebruik als in deze dans is paarsgewijs perfect aanvaardbaar (p. 59), maar voor andere taalgebruikers is het misschien ongrammaticaal. Roose had weliswaar nog geen toegang tot grote corpora met reëel taalmateriaal, maar het gebruik van geattesteerde voorbeelden was de objectiviteit zeker ten goede gekomen.

Uit de vorige alinea's komt naar voren dat Roose ideeën over het bijwoord als woordsoort formuleerde die voor de Nederlandse grammatica in zijn tijd revolutionair waren, maar helaas kleven er methodologische bezwaren aan de concrete omzetting. Nu wil ik nog de aandacht vestigen op twee interessante aspecten die in het proefschrift van Roose onbelicht blijven. Allereerst heeft hij zich beperkt tot een synchrone beschrijving van het bijwoord. De overlapping tussen bijwoorden en adjectieven in het Nederlands kan echter alleen maar als het resultaat van taal-

[p. 16]

verandering begrepen worden. Zo bestond er in het Oudnederlands nog een vormverschil: woorden als lang droegen in de bijwoordelijke bepaling een morfologische markering -o, bijvoorbeeld Tho se uile lango hauodon ge uohton (‘Toen ze erg lang hadden gevochten’) uit de Middelfrankische rijmbijbel. Door het afslijten van de niet-beklemtoonde uitgangen is deze markering in het Middelnederlands weggevallen. In het vervolg konden woorden als lang alleen op grond van hun syntactische functie gecategoriseerd worden. Historische observaties verlenen inzicht in de dynamiek van het Nederlandse woordsoortensysteem en laten zien hoe de scheiding van bijwoorden en adjectieven überhaupt een ‘probleem’ is geworden.

Tot slot heeft Roose nauwelijks aandacht besteed aan de vormingsmogelijkheden van het bijwoord. In handboeken over de Nederlandse woordvorming, bijvoorbeeld De Haas en Trommelen (1993) is een lijstje van ‘bijwoordelijke suffixen’ te vinden met achtervoegsels als -erwijs, -gewijs, -lijk, -lings, -tjes, -waarts en -weg waarmee bijwoorden kunnen worden gevormd (paarsgewijs, recentelijk enzovoort). Als we, zoals Roose, de categorie van bijwoorden niet in haar traditionele vorm willen handhaven en van een continuüm van modificerende woorden uitgaan, dan dringt zich een nieuw probleem op: waar willen we in het vervolg deze achtervoegsels onderbrengen, met andere woorden, wat is precies hun status? De adverbiale morfologie in het Nederlands staat centraal in het proefschrift dat ik momenteel voorbereid. Op basis van historische en actuele data onderzoek ik de functie van de Nederlandse ‘bijwoordelijke suffixen’ door de eeuwen heen. Ik wil laten zien dat die woordvormingspatronen, net als hun Duitse equivalenten, geen grammaticale processen zijn zoals de Engelse bijwoordvormer -ly, maar dat ze veeleer semantische functies hebben ontwikkeld. Met mijn proefschrift hoop ik een nieuwe bijdrage te leveren tot de discussie over het Nederlandse bijwoord die Roose zowat vijftig jaar geleden opende.

Janneke Diepeveen, Berlijn

Haas, W. de & M. Trommelen, Morfologisch handboek van het Nederlands. Een overzicht van de woordvorming. 's-Gravenhage, 1993.

Haeseryn, W., K. Romijn, G. Geerts, J. De Rooij & M.C. van den Toorn, Algemene Nederlandse spraakkunst. 2 delen. Groningen en Deurne, 1997.

Hertog, C.H. den, Nederlandsche spraakkunst. Handleiding ten dienste van aanstaande (taal)onderwijzers. Amsterdam, 1903.