Internationale Neerlandistiek. Jaargang 2012

[p. 11]

1963
K. Langvik Johannessen: Zwischen Himmel und Erde. Eine Studie über Joost van den Vondels biblische Tragödie in gattungsgeschichtlicher Perspektive
Oslo / Zwolle, Universitetsforlaget / Tjeenk Willink

In 1963 verscheen naast Zwischen Himmel und Erde. Eine Studie über Joost van den Vondels biblische Tragödie in gattungsgeschichtlicher Perspektive - het boek van Kåre Langvik Johannessen waarover het hier zal gaan - ook Roland Barthes' Sur Racine. Met dat boek beoogde Barthes een paradigmawissel op het domein van de historische letterkunde, waarop hij voordien niet echt actief was geweest. Sur Racine wordt traditioneel gelezen tegen de achtergrond van de kritiek die Barthes een jaar later in het essay ‘Les deux critiques’ formuleerde op de traditionele historische aanpak, de critique universitaire. Het gaat daarbij, kort gezegd, om een benadering die zich volgens de auteur van Sur Racine te weinig om de literaire tekst zelf bekommerde en vooral de context ervan in kaart wilde brengen - de historische en biografische omstandigheden waarin de auteur de tekst schreef - met het oog op een verklaring van specifieke tekstuele ‘plaatsen’ vanuit de omgeving van de tekst. De logica van de verklaring is volgens Barthes typerend voor deze in wezen positivistische aanpak: eindpunt van het onderzoek is het vastleggen van een reeks feiten die voor een goed begrip van de tekst noodzakelijk zijn en die de tekst ook verankeren in zijn context. Als we de raakpunten tussen tekst en context hebben vastgelegd, is binnen dit paradigma het werk van de literatuurhistoricus voltooid en kan de onderzoeker zich richten op weer een andere tekst waarvan het diepere mysterie nog niet ten volle is uiteengezet.

De chronologische coïncidentie van het verschijnen van Sur Racine en Zwischen Himmel und Erde roept de vraag op wat deze twee werken met elkaar gemeen kunnen hebben. Intuïtief zal men in de eerste plaats naar verschillen zoeken die Langvik Johannessen in het kamp zouden plaatsen van de door Barthes zo verfoeide critique universitaire. Die verschillen zijn er op het eerste gezicht ook. Zo brengt het boek van Barthes drie essays samen die eerder geschreven zijn naar aanleiding van Racine dan dat ze over Racine gaan. Ze zijn bovendien geschreven door een auteur die er prat op gaat geen specialist te zijn van het oeuvre van deze Franse klassieker. Dat is binnen zijn doelstelling in zekere zin ook noodzakelijk: Barthes wil duidelijk maken dat het werk van de auteur er voor iedereen toe doet, zo lang het maar op de juiste manier gelezen wordt. Wat hem interesseert is de actualiteit van Racine, niet zomaar zijn historische bepaaldheid. Het boek van Langvik Johannessen daarentegen is het doorwrochte resultaat van een lang onderzoekstraject, een boek van een academicus pur sang die op geen enkel moment in zijn betoog de noodzaak voelt om een breder publiek aan te spreken. Aan de basis van Zwischen Himmel und Erde ligt de ‘Magisterabhandlung’ waarmee de au-

[p. 12]

teur in 1955 aan de universiteit van Oslo afstudeerde. Het boek zoals we het thans kennen is gebaseerd op het typoscript waarmee Langvik Johannessen in 1963 aan diezelfde universiteit de doctorstitel behaalde. Zijn alma mater bleef zijn vaste werkplek: in 1965 werd hij docent algemene literatuurwetenschap en in 1966 verwierf hij een leerstoel Nederlands. In 1972 werd hij benoemd als hoogleraar aan de afdeling Nederlands en Fries, die hij met veel enthousiasme uitbouwde tot aan zijn pensionering in 1989.

Zwischen Himmel und Erde is in elk geval in de letterlijke zin van het woord de la critique universitaire. Het boek is van de hand van een weliswaar nog relatief jonge onderzoeker (de auteur werd geboren in 1919), maar stijl en vraagstelling zijn al door en door academisch. Langvik Johannessen tracht duidelijk te maken op welke manier Vondels Bijbelse tragedies enerzijds voortvloeien uit een via de rederijkers bemiddelde traditie van laat-middeleeuwse mysteriespelen, en anderzijds toch een unieke positie innemen in de bloeiperiode van het vroegmoderne West-Europese theater die internationale klassiekers als Shakespeare, Corneille en Calderón de la Barca voortbracht. Geen andere contemporaine auteur heeft volgens Langvik Johannessen immers in dezelfde mate en met dezelfde intensiteit als Vondel Bijbelse stof weten te integreren in een vormentaal die we vooral kennen van de grote tragici uit de klassieke oudheid. (Diezelfde stelling zal overigens ook nog in 1987 in een boek van de auteur terugkeren: Het treurspel spant de kroon. De tragiek bij Vondel.)

Ook het woord vooraf dat de grote Vondelkenner Anton van Duinkerken bij Zwischen Himmel und Erde schreef, doet grote verschillen vermoeden tussen de aanpak van Barthes en die van Langvik Johannessen. Terwijl de auteur van Sur Racine in het provocatieve slothoofdstuk van zijn boek opriep tot een nieuwe vorm van literatuurgeschiedenis die zich niet zou blindstaren op het beginsel van het ‘creatieve genie’ (een voorafname op zijn in 1968 geproclameerde dood van de auteur), belooft het boek van Langvik Johannessen ons volgens Van Duinkerken een studie waarin de auteur ons ‘laat [...] zien, met welk een geniaal vermogen de grote barokdichter zijn persoonlijk doorleefde bijbelmotieven tot uitdrukking bracht in de vormen van het antieke treurspel’ (p. 7). Persoonlijke doorleving en geniale uitdrukkingskracht: veel dichter bij een lofzang op de romantische literatuuropvatting waartegen Barthes zich zijn leven lang bleef verzetten, kun je in een zin niet komen.

In Langvik Johannessens leespraktijk valt het evenwel nogal mee met die lofzang op de auteur. Wie aandachtig leest, zal al snel zien dat in dit boek over de ontwikkeling van het Bijbeldrama het artistieke vermogen van de individuele auteur - of het nu om Vondel gaat dan wel om Abraham de Koning of Guilliam van Nieuwelandt - weliswaar een belangrijke rol speelt, maar geen allesbepalende. Daarvoor is Langvik Johannessens kijk op de historische bepaaldheid van teksten te complex. De ontwikkeling die hij schetst is in de ware zin van het woord overgedetermineerd. De Bijbelse tragedies van Vondel zijn volgens de auteur het pro-

[p. 13]

duct van verschillende factoren: er zijn enerzijds externe impulsen zoals het Latijnse schooldrama en het opkomende humanisme, maar anderzijds lijkt Langvik Johannessen literaire ontwikkelingen zoals deze ook te zien als een organisch proces, waarbij een genre zich als het ware van binnenuit ontwikkelt en scenario's ontplooit die al voorgeprogrammeerd waren in het oorspronkelijke materiaal van een traditie.

Met deze ontwikkeling gaat in zijn analyse ook de overgang gepaard van een middeleeuwse naar een vroegmoderne tijdgeest, met veel zin voor nuance geschetst als een samenspel van processen van continuïteit en discontinuïteit. Deze complexe ontwikkeling resulteert in wat Langvik Johannessen omschrijft als Vondels ‘barok’: een geestesgesteldheid waarin de taak van de mens niet langer wordt gezien in termen van het succesvolle kiezen tussen goed en kwaad (zoals in het in moreel opzicht zeer evidente rederijkersdrama), maar als de veel modernere en moeilijker te realiseren opdracht om de richtlijnen van het geloof (de hemel) in overeenstemming te brengen met een bestaan op aarde. Uit de spanning tussen die twee niet zo eenvoudig te verzoenen imperatieven vloeit de mogelijkheid van tragiek voort, een mogelijkheid die Vondel volgens Langvik Johannessen als geen ander lijkt te hebben aangevoeld en begrepen.

De rol van de auteur in deze brede cultuurhistorische analyse is evenwel niet die van degene die boven zijn tijd verheven staat en al deze ontwikkelingen met een superieure blik gadeslaat. Veeleer is de auteur bij Langvik Johannessen degene die te midden van een cultureel bestel (‘de tijdgeest’), dat wat zich rondom hem afspeelt en wat hij ‘existentieel’ aanvoelt tot ‘uitdrukking’ brengt - de drie termen zijn sleutelbegrippen in de methode van Langvik Johannessen en ze doen vermoeden dat zijn leesmethode veel te danken heeft aan de Geistesgeschichte zoals die zich in de eerste helft van de twintigste eeuw in Duitsland ontwikkelde. Het is een zeer complexe en uitermate genuanceerde vorm van Geistesgeschichte, waarin hoe dan ook de aandacht voor de literaire tekst en de literaire ontwikkelingen van een genre centraal staan. De literatuur is hier veel meer dan illustratie van ideeën, ze is een tekstvorm waarin de culturele samenhang van ideeëncomplexen zich op een bijzondere manier toont. Ook daarom kan Zwischen Himmel und Erde uiteindelijk niet worden gezien als een voorbeeld van het cliché van de academische literatuurgeschiedenis dat Barthes in Sur Racine opvoerde. In het korte bestek van deze bijdrage kan de rijkdom van dit boek - zowel wat de analyses van specifieke teksten betreft (vooral de lectuur van Gebroeders en Lucifer blijven voorbeeldig) als op het vlak van de methodologie - onmogelijk worden weergegeven. Maar dat was ook niet de bedoeling: die was om ons te herinneren aan het bestaan van dit boek en ons uiteindelijk ertoe aan te zetten het met de nodige aandacht te gaan lezen. Ik zal dat in elk geval blijven doen.

Jürgen Pieters, Gent