Neerlandica extra Muros. Jaargang 1998

[p. 44]

Finis ecce laborum!
Kroniek van cultuur en maatschappij
Guy Janssens (Luik)

Er zijn het afgelopen jaar enkele interessante boeken verschenen waarin perioden of aspecten van de Belgische geschiedenis worden behandeld die bij het grote publiek niet of niet goed bekend zijn. De boeiendste publicatie is ongetwijfeld De Groote Oorlog (Uitgeverij Atlas, Amsterdam/Antwerpen 1997, 366 p.) van Sophie de Schaepdrijver, een Vlaamse ‘historica extra muros’, die in New York moderne Europese geschiedenis doceert. Het boek gaat over het koninkrijk België tijdens de Eerste Wereldoorlog (1914-1918). Over dit onderwerp bestaat al veel literatuur (meer dan 10.000 titels!), maar daarin worden meestal deelaspecten behandeld. Wat ontbrak, was een degelijk recent omvattend overzicht, en dat is precies wat De Schaepdrijver brengt. De Eerste Wereldoorlog is bij de tegenwoordige generaties veel minder bekend dan de Tweede. Door degenen die ze allebei hebben meegemaakt, wordt of werd de Eerste echter als veel ingrijpender, moorddadiger en dus als ‘gro(o)ter’ ervaren. Voor de Belgische geschiedenis is het een cruciale gebeurtenis geweest. Nederland is van W.O.-I gespaard gebleven.

De Schaepdrijver begint haar boek met een beschrijving van de Belgische maatschappij rond de eeuwwisseling. Die samenleving was duidelijk in beweging. Er werd - eindelijk - een begin gemaakt met de strijd tegen de sociale wantoestanden in het economisch welvarende België (o.a. door de invoering van de zondagsrust in 1905 en van de schoolplicht in 1914) en met de (langzame) vernederlandsing van het openbare leven in de Vlaamse provincies. Factoren die die veranderingen op gang hebben gebracht of mogelijk hebben gemaakt, waren de afkondiging van de pauselijke encycliek Rerum Novarum in 1891, de goedkeuring van het meervoudig algemeen stemrecht voor mannen in 1893 en de wettelijke erkenning van de gelijkwaardigheid van de beide landstalen (Frans en Nederlands) in 1896. Op 4 augustus 1914 vielen de Duitse troepen het neutrale België binnen, naar het heette om die neutraliteit en Duitsland zelf beter te kunnen beschermen tegen een nakende Franse aanval. Het Belgische patriottisme laaide hoog op en de ‘chocoladen soldaatjes’ (zoals ze door de Duitse officieren naar een Weense operette werden genoemd) boden taaier weerstand dan de aanvallers hadden verwacht. Daarvoor werd Brave little Belgium in de geallieerde pers extatisch bejubeld. Koning Albert I zou dit verzet vier jaar lang volhouden in een slopende stellingenoorlog achter het riviertje de IJzer in de gedeeltelijk overstroomde West-Vlaamse polders.

Veel meer dan over de oorlogshandelingen en de openbare politiek schrijft De Schaepdrijver over het dagelijks leven van de Belgische bevolking tijdens de Duitse bezetting. Die bezetting was erg zwaar en wreed. De Duitse militairen gedroegen zich als een koloniaal leger. Ze beschouwden België als een wingewest

[p. 45]

en ze gingen, naarmate Duitsland almaar sterker moest mobiliseren om de oorlogsinspanningen vol te kunnen houden, ook steeds verder in de uitbuiting: er werd zoveel mogelijk voedsel weggesleept, de Belgische industrie werd grotendeels ontmanteld en de mannelijke bevolking werd gedeporteerd en in Duitsland onder dwang aan het werk gezet. Ook de Duitse burgerlijke bezettingsoverheden wilden België voor hun doeleinden gebruiken, maar in tegenstelling tot de militairen hadden zij plannen op lange termijn en waren ze bang dat het snelle leegroven van België zich tegen Duitsland zou keren. Zij probeerden gebruik te maken van de Vlaams-Waalse tegenstellingen en ontwikkelden een zgn. Flamenpolitik: een Vlaamsvriendelijk beleid in de hoop op die manier niet alleen de ‘Germaanse’ Vlamingen, maar ook de neutrale Nederlanders voor de Duitse zaak te kunnen winnen. De Flamenpolitik vond bij het gros van de bevolking absoluut geen warm onthaal. De Vlaamsgezinden vielen in twee kampen uiteen. Aan de ene kant stonden degenen voor wie de Vlaamse taal- en ontvoogdingsstrijd een strikt interne kwestie was die moest wachten tot na het herstel van de Belgische onafhankelijkheid. Aan de andere kant stonden degenen die voorstander waren van snel handelen en die bereid waren tot collaboratie met de Duitse bezetter om de Vlaamse doelstellingen te realiseren. Deze laatsten noemden zichzelf ‘activisten’; de eerste groep duidden ze misprijzend aan met ‘passivisten’. De Schaepdrijver vestigt er de aandacht op dat er zich onder de activisten niet alleen wereldvreemde idealisten bevonden die zich rot schrokken toen ze vernamen dat het volk hen als publieke vijand nummer één en als verraders beschouwde maar ook als regelrecht op geld en carrières beluste profiteurs die van de oorlog flink beter werden. Het activisme heeft de Vlaamse zaak erg geschaad. In bepaalde (militant-)francofone kringen werd Vlaamsgezindheid tot lang na de oorlog met Duitsgezindheid en collaboratie gelijkgesteld en als onvaderlands veroordeeld. Dat kon zelfs in het kleine dagelijkse leven tot uiting komen: De Schaepdrijver citeert een Gentenaar die in 1933 schreef dat men in de naoorlogse jaren ‘op een tram geen zuiver Nederlands (kon) spreken zonder van activisme beticht te worden.’

De Groote Oorlog biedt geen echt nieuwe inzichten maar geeft wel een vrij volledig en genuanceerd beeld van wat er zich tijdens de Eerste Wereldoorlog in België heeft afgespeeld en wat daarvan het belang is voor de verdere ontwikkelingen in het land. Het boek leest bovendien als een trein. Ik zou het ieder warm willen aanbevelen.

Sociaal protest, zoals dat tot uiting komt in betogingen, stakingen en andere protestvormen waarbij ‘het volk’ de straat opkomt, hebben bij alle grote conflicten in de geschiedenis van België een vaak doorslaggevende rol gespeeld. Daarover schreef Gita Deneckere een lijvig boekwerk, Sire, het volk mort (Uitgeverij Hadewijch, Antwerpen 1997, 416 p.), waarin de periode 1831-1918 behandeld wordt.

België kent een grote en rijke traditie op het gebied van sociaal protest. Hoewel ‘het volk’ in de 19de eeuw in het algemeen een grote onderworpenheid aan de wetten van de Belgische rechtsstaat vertoonde, hebben vooral de

[p. 46]

arbeiders bepaalde grondwettelijke rechten en vrijheden handig te baat genomen om klachten en eisen te ventileren. Straatagitatie als politieke factor wordt doorgaans miskend en onderschat, maar met dit soort protest werd door de beleidsmakers vaak toch terdege rekening gehouden. Het beste voorbeeld van duidelijke invloed op de besluitvorming was de verovering van het algemeen stemrecht tussen 1890 en 1914. Daarnaast kunnen ook worden genoemd: het katoenoproer in 1839 in Gent en de petities die daaraan voorafgingen, de golf van voedselrellen in 1847, de angst voor een revolutie in 1848 en de stakingen van de Gentse katoenarbeiders op het einde van de jaren 1850. In de loop van de 19de en de 20ste eeuw heeft het repertoire van collectieve actie een conventionalisering en ritualisering ondergaan. Demonstraties en stakingen raakten ingeburgerd in de politieke cultuur en verloren daarmee aan impact. Deneckere komt tot de conclusie dat noch de aantallen betogers, noch het gebruik van geweld werkelijk doorslaggevend zijn voor de slaagkansen van collectieve actie. Het is, stelt zij, veeleer het stoorvermogen van protestbewegingen dat grensverleggend kan werken. Verstoring van orde en rust boezemt de autoriteiten immers angst in. Vanuit die angst voor chaos en ‘het nieuwe’ dat niet in de bekende schema's past, ontstaat een dynamiek die erop gericht is het protest te beheersen en die tot veranderingen kan leiden.

Sire, het volk mort is de boekversie van een doctoraal proefschrift waarvoor de auteur stapels rapporten van politie, staatsveiligheid en parketten en de vertrouwelijke papieren van de top van de politieke besluitvormers heeft doorgenomen en geanalyseerd. Het is een zeer grondig werk dat een belangrijke bijdrage levert tot de kennis van de sociale geschiedenis van België.

Els de Bens, de bekende Vlaamse specialiste op het gebied van de Belgische persgeschiedenis, publiceerde verleden jaar een boek dat ondertussen tot standaardwerk is uitgeroepen: De Pers in België. Het verhaal van de Belgische dagbladpers. Gisteren, vandaag en morgen (Lannoo, Tielt 1997, 480 p.). Het bevat een kort historisch overzicht van het persbeleid voor en na de onafhankelijkheid van België (1830) en een gedetailleerde beschrijving van de evolutie van de afzonderlijke kranten en uitgeverijen.

Voor 1830 was er geen of nauwelijks sprake van enige persvrijheid: de overheid in de Spaanse, de Oostenrijkse en de Nederlandse tijd legde de dagbladpers in mindere of meerdere mate aan banden. Daar kwam na de Belgische onafhankelijkheid ingrijpend verandering in. Het jonge koninkrijk nam de persvrijheid op in zijn grondwet, die voor haar tijd zeer progressief was.

De Belgische opiniepers was in de 19de eeuw overwegend Franstalig. Dit contrasteert scherp met de periode van het ontstaan van de pers in de 17de eeuw, toen de meeste kranten in de Zuidelijke Nederlanden in het Nederlands verschenen. De meeste Vlamingen in (het begin van) de 19de eeuw waren ongeletterd en bovendien te arm om een krant te kopen. De Vlaamse burgerij was sterk verfranst en las Franstalige kranten. De eerste (nieuwe) Nederlandstalige krant, Vlaemsch België, waarbij schrijvers waren betrokken als Hendrik Conscience, Johan De Laet en Domien Sleeckx, zag pas in 1844 het licht. Haar was

[p. 47]

slechts een kort leven beschoren. De Vlaamse dagbladpers kon pas op het einde van de 19de eeuw echt opnieuw van start gaan, dankzij de afschaffing van het dagbladzegel (een belasting in zegelvorm), de mechanisatie van de drukpers, de dalende papierprijs, de geleidelijke uitbreiding van het kiesrecht en de toenemende alfabetisering.

De meeste Belgische dagbladen hadden directe of indirecte banden met de drie grote politieke stromingen: de katholieke, de liberale of de socialistische. De laatste decennia hebben ze zich steeds meer losgemaakt van partijpolitieke invloeden. Een belangrijk probleem voor de Belgische dagbladpers is de enorm toegenomen concentratie en de gevolgen daarvan voor het pluralistische karakter van de opiniepers. Kranten komen ook steeds meer onder commerciële druk te staan, waarbij de adverteerders en de marketingspecialisten het beleid bepalen. Deze toenemende commercialisering doet bijvoorbeeld de vraag stijgen naar het uitgebreid behandelen van schandalen (en daaraan is de laatste jaren in België helaas geen gebrek).

Het boek van De Bens bevat een overvloed aan gegevens en feiten die op een afstandelijk-neutrale manier worden gepresenteerd en geanalyseerd. Voor wie met kennis van zaken over de Vlaamse/Belgische dagbladpers les wil geven, is dit een onmisbaar referentiewerk.

Het geschiedverloop lijkt in dit fin de siècle een versnelling te kennen. De wereld is politiek en maatschappelijk in volle verandering. In België komen ‘onaantastbaar’ gewaande tradities (zoals die van de politieke benoemingen) en instituties (zoals het gerecht en de politie) in het gedrang (cf. de vorige aflevering van deze kroniek, in NEM 1997-3). Een van de bedreigde Belgische ‘waarden’ is de nationale staat zelf: of het land de eeuwwisseling heelhuids overleeft, is immers niet zeker. Cultuurhistoricus Raoul Bauer twijfelt er in een recent stuk in Neerlandia 102-2 (april 1998) zelfs aan, of het moderne Vlaanderen wel zou kunnen blijven bestaan als België verdwijnt. Hij ziet in het Europa van de Regio's meer overlevingskansen voor de oude, veelal in de Middeleeuwen ontstane, historische (en tegenwoordig grensoverschrijdende) gewesten.

Voor Neerlandica extra Muros verdwijnt Vlaanderen/België alvast als zelfstandig kroniekgebied. Vanaf de volgende jaargang worden de cultuur en maatschappij van Vlaanderen en Nederland samen in één rubriek behandeld. Ik wens de nieuwe kroniek en haar schrijver veel succes toe.

Incipit vita nova.

Literatuur

Bauer R. ‘Het einde van België, het einde van Vlaanderen’, in: Neerlandia 102-2 (1998), pp. 5-6.

Bouveroux J. ‘Het verhaal van de Belgische dagbladpers’, in: Ons Erfdeel 41 (1998), pp. 306-307.

Moor P. de. ‘Hun kleine grote oorlog’ in: Knack (22.10.1997), pp. 108-112.

Wever B. de. ‘De Groote Oorlog’ in: Ons Erfdeel 41 (1998), pp. 139-140.