Neerlandica extra Muros. Jaargang 1998

[p. 48]

De bloei van de schrijversbiografie
Kroniek van de literatuurwetenschap
Anne Marie Musschoot (Gent)

Het werd hier al gezegd: literatuurgeschiedenis is terug van weggeweest. En dat houdt ook in dat de biografie, als levensverhaal toch een vorm van geschiedschrijving, evenzeer in de lift zit. Aan het eind van onze vorige ALW-kroniek (NEM XXXV, 2, mei 1997) werd de vraag gesteld of de van overheidswege op gang gebrachte en stevig financieel gesteunde studie van auteursbiografieën de ontwikkelingen binnen de literatuurwetenschap wel wezenlijk kon beïnvloeden of bijsturen. Achteraf beschouwd lijkt die vraag misschien op zich niet zo relevant: van belang is alleen dat een stimuleringsprogramma blijkt te kunnen inspelen op actuele tendenties binnen het onderzoek.

Duidelijk is in ieder geval wel dat de overgang van structuralisme naar poststructuralisme in het begin van de jaren '70 niet alleen tot de veelbesproken contextualisering van het onderzoek heeft geleid, maar ook een vernieuwde aandacht voor het individu met zich heeft gebracht. In een klimaat waar structuralisme en close-reading toonaangevend zijn (in de Nederlanden vertegenwoordigd door Merlyn in de eerste helft van de jaren '60) wordt de man (of de vrouw) achter het werk buitenspel gezet en wordt gezocht naar algemene, dieperliggende samenhangen. Vertegenwoordigers van de Franse Nouvelle critique hebben deze autonomistische en ahistorische benaderingswijze echter al heel snel opengebroken. In ‘Histoire ou littérature’, het slothoofdstuk van Sur Racine (1963), heeft Roland Barthes lapidair gesteld dat de literaire geschiedenis een geschiedenis van werken moet zijn, niet een geschiedenis van personen of auteurs. De aanbeveling ‘amputer la littérature de l'individu’ zette ook al de lijnen uit voor de aangekondigde koerswijziging: ‘c'est donc au niveau des fonctions littéraires (production, communication, consommation) que l'histoire peut seulement se placer, et non au niveau des individus qui les ont exercées’. En zie, de suggestie dat de literatuurgeschiedenis zich zou richten op het fungeren van literatuur bleek te kloppen met de werkelijke ontwikkeling, maar heeft niet kunnen verhinderen dat de hier reeds aangegeven tendens naar een ‘functionalistische’ poststructuralistische aanpak ook de impact van het individu weer naar voren heeft gehaald. Men mag dan al eenstemmig met Michel Foucault de dood van de auteur hebben gepreekt, de ‘vent’ is weer terug, om het met een term uit de discussie tijdens het Nederlandse interbellum te zeggen.

Er kan hierbij overigens nog worden opgemerkt dat ook nu, zoals steeds, de methodologische verschuivingen blijken samen te gaan met veranderingen in de literatuur zelf: parallel met wat zich aftekent in de literatuurwetenschap laten de laatste decennia een toenemende voorkeur zien voor het egodocument en voor het autobiografische schrijven. Ook dat is trouwens een ontwikkeling die niet

[p. 49]

beperkt is tot de Nederlanden maar vanuit een internationaal perspectief kan worden waargenomen.

Voor de Nederlandstalige literatuur heeft deze gang van zaken alvast de gunstige constellatie opgeleverd dat, na de voorzichtige reïntroductie van de levensbeschrijving via de ‘documentatie’ (bijvoorbeeld over Paul van Ostaijen, over Guido Gezelle), de schrijversbiografie nu tot volle bloei is gekomen en nu ‘plotseling’ zelfs een populair genre blijkt te zijn. In de jaren '80 en '90 verschenen klassieke biografieën van Van Oudshoorn, Multatuli, Carry van Bruggen, Aletrino, Couperus, Achterberg, Vestdijk, Van Eeden, Gezelle, nog met een grotere intensiteit gevolgd door uitgebreide levensverhalen van Gorter, Heijermans, Slauerhoff, Henriëtte Roland Holst, Streuvels en, heel recent, de gezusters Loveling en Lodewijk van Deyssel. Vele andere zijn nog - vaak op bestelling - in de maak. De kip-of-het-eivraag of deze explosie het gevolg is van het hiervóór gesignaleerde stimuleringsprogramma, dan wel of dit laatste het gevolg is van een ‘natuurlijke’ ontwikkeling, laten we hier verder in het midden. Maar vast staat wel dat het ‘explosieve’ karakter van deze in de Nederlanden ongekende populariteit toch samenhangt met de besturing vanuit het Prins Bernhard-Fonds.

Om zomaar wat te noemen: dankzij het ‘gunstige klimaat’ kan sinds 1991 een Biografie Bulletin verschijnen (dat in 1997 aan zijn zevende jaargang toe is) en kon met de ruimhartige steun van het gemeentebestuur van Dordrecht (en van het bedrijfsleven) een Stichting Dordtse Academie in het leven worden geroepen die een tweejaarlijkse prijs toekent ‘voor een oorspronkelijk Nederlandstalige biografie over een persoon of personen die voor de cultuur van de Nederlandstalige gebieden van belang zijn of zijn geweest’. Waarbij de Academie moet letten op zowel literaire als wetenschappelijke kwaliteiten. De derde Dordtprijs voor de biografie werd in 1995 door de Dordtse Academie toegekend aan Wim Hazeu, voor zijn Slauerhoff. Een biografie. Bij de uitreiking van de biografieprijzen werden ook overzichten samengesteld die in boekvorm zijn uitgegeven. Uit De biografie in Nederland en Vlaanderen 1993-1994. Overzicht en bibliografie, samengesteld door Harry Poeze en Martin Ros (Kampen, Kok Agora, 1995) komt het verbijsterende resultaat tevoorschijn dat de periode 1993-1994 maar liefst 310 ‘biografische’ titels heeft opgeleverd; in het overzicht 1988-1990 waren dat er ‘maar’ 262. Het gaat dan wel om biografieën op verschillende domeinen: geschiedenis en politiek; wetenschap en techniek; godsdienst; literatuur; beeldende kunst; architectuur; muziek; toneel, film, fotografie en kleinkunst; sport; en ‘wat dan nog overblijft’. Natuurlijk zijn niet alle titels uitgaven in boekvorm.

De bron dreigt nog niet meteen op te drogen: ‘een zwerm van biografen daalde neer op de vaderlandse dodenakkers, op zoek naar een smakelijke prooi’, zoals Peter van Zonneveld het stelde bij de bespreking van een aflevering van Biografie Bulletin in Vrij Nederland van 26 april 1997. In 1988 startte Marjo van Soest in hetzelfde weekblad een reeks ‘Andermans levens’, waarin ze maar liefst achtentwintig biografen interviewde. Inmiddels is er niet alleen de

[p. 50]

kwantitatieve bloei van de geschreven levens maar krijgt het genre ook aandacht door speciale symposia, prijzen (ook andere dan de Dordtse) en subsidies.

Vanwaar die ‘algemene’ belangstelling, blijft men zich afvragen. Het zal wel niet alléén te maken hebben met de voorbeeldfunctie van het genre, waardoor de lezer zich kan spiegelen aan de groten der aarde. De lezer kan toegeven aan zijn nieuwsgierigheid, maar hij kan ook leren van zijn ‘helden’ en ze navolgen. Jawel. Maar de twintigste-eeuwse biograaf doet ook even ongegeneerd aan ontluisterende portrettering en zelfs debunking - in álle genres trouwens. Het bijwijlen gênant onbeschaamde, voyeuristische aspect van het genre lijkt wel in te spelen op de door de media (en vooral de televisie) gedicteerde concentratie op de human interest. Uw kroniekschrijfster heeft in een niet al te ver verleden nog meegemaakt dat tijdens een avondvullend interview met Hugo Claus nauwelijks vragen werden gesteld over diens (toen) jongste werk, maar des te meer over zijn dagindeling en schrijfgewoontes. Maar het gaat, zoals Jan Fontijn, zelf de auteur van een schitterende tweedelige Van Eeden-biografie, al herhaaldelijk heeft aangegeven, om veel meer dan dat: een goed biograaf moet een goed boek kunnen schrijven, een pakkend, interessant verhaal dus, en zich hierbij liefst bedienen van de retorische technieken van de romancier.

Reeds in zijn korte studie over De Nederlandse schrijversbiografie (Utrecht, H&S, 1992) signaleerde Fontijn dat in de moderne biografie kunst en wetenschap geen tegenstellingen meer zijn ‘maar parallel-verschijningen, die elkaar niet in de weg staan’ (p. 103). De nieuwe biografieën, ook in andere taalgebieden - waar de traditie van de biografie zoals bekend veel steviger geworteld is - vertonen een opvallend sterke literaire gerichtheid: soms weet men niet of het biografieën zijn of romans (de voorbeelden die Fontijn geeft zijn de Schubert-biografie van Hans J. Fröhlich, de Hölderlin-biografie van Peter Härtling en de Mozart-biografie van W. Hildesheimer).

Ook in zijn recente essaybundel, Broeders in bedrog. De biograaf en zijn held (Amsterdam, Querido, 1997) gaat Fontijn in op de kwaliteiten van de biograaf als romancier. De biograaf moet volgens hem niet alleen een cultuurhistoricus zijn én een psycholoog, hij moet ook de biografie kunnen schrijven van ‘zomaar een meisje’. De eigentijdse, gezonde relativering van de heldenverering, en de postmoderne benadering die ervan uitgaat dat dé historische waarheid toch niet te achterhalen is en dat de identiteit geen vaststaand, afgerond gegeven is, doen de moderne biografen andere vragen stellen dan voorheen. Doorslaggevend is de visie van de biograaf, stelt Fontijn en, nog scherper: van belang is niet dat het over buitengewone mannen en vrouwen gaat, wel dat de auteurs dit levensverhaal, dat ze tenslotte zelf scheppen, interessant maken omdat ze kunnen schrijven. De voorbeelden van de moderne biograaf zijn dan ook romanciers. De mooiste portretten van vrouwenfiguren zijn geschreven door Flaubert, Couperus, Tolstoj, Fontane, Emants. Het gaat dus volgens Fontijn niet om het belang van het onderwerp - terzijde kan natuurlijk worden opgemerkt dat dit wel een zeer mannelijk gekleurd voorbeeld is - maar om de manier van schrijven. Deze opvatting wordt ook elders bevestigd. In ‘De biografie als literair genre’, opgenomen in de bundel Aspecten

[p. 51]

van de literaire biografie (Kampen, Kok Agora, 1990) schreef Maarten van Buuren al dat van de biograaf het onmogelijke wordt geëist: ‘hij moet historicus zijn, psycholoog en schrijver tegelijk’ (p. 60).

Dat dit onmogelijke wél kan is inmiddels ook duidelijk geworden door een voorbeeld dat Fontijn niet noemt maar dat zijn visie opvallend veel bewijskracht meegeeft, namelijk het voorbeeld van de Leidse hoogleraar Frits van Oostrom. In Maerlants wereld reconstrueert deze de levensloop van de middeleeuwse dichter Jacob van Maerlant die, behalve door enkele schaarse neerlandici, werkelijk door niemand meer gelezen wordt. Maar toch heeft Maerlants wereld de AKO-literatuurprijs gekregen en had de uitgever in oktober jongstleden er al zo'n vijfendertigduizend exemplaren van verkocht. Het boek leest inderdaad als een roman.

De Nederlanden zijn jaren achterop gebleven op het vlak van de biografie. In alle ons omringende landen hebben álle auteurs van enige betekenis ten minste één, vaak zelfs twee of meer biografieën gekregen. Maar het is natuurlijk niet zo dat de biografische traditie helemaal afwezig was in ons taalgebied. Men kan voorbeelden van wat er wél allemaal gepresteerd is vinden bij Anja van Leeuwen, hoofdredacteur van het Biografie Bulletin, in Ons Erfdeel 1995, nr. 2 en in de Nieuwsbrief letteren, uitgegeven door het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Administratie Kunst en door het Nederlands Literair Productie- en Vertalingenfonds, jg. 5, nr. 2-3, winter 1996-'97. Toch kunnen we nu wel zonder overdrijven spreken van een opmars van het genre, van een ongekende bloei die tegelijk een forse inhaalbeweging is.

Nóg een geslaagd voorbeeld van dit immense werk in uitvoering is wel In de zekerheid van eigen heerlijkheid. Het leven van Lodewijk van Deyssel tot 1890 door Harry G.M. Prick (1997). De biografie bestrijkt de eerste vijfentwintig levensjaren van deze excentrieke en rebelse held vol passies, en brengt diens lief en leed uiterst gedocumenteerd in beeld. Het ziet ernaar uit dat geen beschikbaar detail de lezer bespaard is gebleven. Het boek telt een kleine 1000 pagina's, er zijn 2400 noten (Prick heeft ze zelf geteld) en de bibliografie beslaat 24 pagina's. Het gaat om het levenswerk van Harry G.M. Prick, voormalig conservator van het Letterkundig Museum en Documentatiecentrum in Den Haag, die de belangstelling voor Lodewijk van Deyssel, na diens dood in 1952, levendig heeft gehouden door ettelijke studies, door edities en door een proefschrift (over de Adriaantjes).

Het is ook ‘de eindelijke inlossing van een toezegging waartoe [hij zich] door Van Deyssel zelf [heeft] laten verleiden’, zoals Prick zelf meedeelt in de ‘Inleiding en verantwoording’ tot deze monumentale studie. Al heel vroeg, als jongeman nog, was hij gefascineerd door de man áchter het oeuvre. Hij zocht epistolair contact en werd meteen heel hartelijk ontvangen. Dat was in 1942, op een moment dat de geïnteresseerde knaap zowat de enige was die nog belangstelling had voor deze vertegenwoordiger van de Tachtigers: die waren als groep uit het blikveld verdwenen. Het waarom van deze fascinatie is ook voor Prick zelf niet helemaal duidelijk meer, maar als zeventienjarige jongen werd hij een welkom

[p. 52]

klankbord voor het tachtigjarige literaire monument. Hij werd binnen de kortste keren aangeduid als gedoodverfde biograaf van de schrijver. Alle beschikbare informatie, inclusief het geringste kattebelletje, werd hem toevertrouwd en is dus nu verwerkt in de biografie.

De uitzonderlijke overvloed aan documenten die door Van Deyssel werden nagelaten - men kan wellicht zelfs spreken van een teveel - levert een totaal andere soort studie op dan bijvoorbeeld de eveneens tweedelige biografie van Van Eeden door Jan Fontijn. Van Eedens biograaf heeft een uitgebreide psychologische studie gemaakt, zoekt verklaringen en achtergronden en schetst de cultuurhistorische context. Prick documenteert; Fontijn interpreteert. Liefhebbers van biografieën zullen zo hun voorkeuren hebben maar wellicht van alles genieten. Over Van Deyssel zullen ze bijvoorbeeld verwend worden met extra informatie met betrekking tot zijn eetgewoonten, zoals zijn afkeer van bloemkool of zijn voorliefde voor pâté de foie gras. Er wordt ook ingegaan op de geur van de kleren van Van Deyssels moeder en dergelijke meer. De liefde voor het detail, eigen aan Van Deyssels persoonlijkheid en schrijfstijl, is duidelijk in de biograaf overgegaan (als ze er niet al was). Pricks boek voegt overigens veel meer toe aan de kennis van Van Deyssel dan dat soort details. Van Deyssel was iemand die haarfijn zijn eigen gedragingen en zijn omgeving observeerde en ook alles noteerde wat hij waarnam (met al zijn zintuigen), wat hij deed en wat hij naliet te doen, dit alles in ongepubliceerd materiaal waaruit Prick omstandig citeert. Materiaal dat hier met liefde wordt gepresenteerd en dat dan ook weer door anderen, bijvoorbeeld door meer cultuurhistorisch geïnteresseerde lezers en onderzoekers verder kan worden bestudeerd. Er is dus voor elk wat wils, en zo is het ook goed.

Op de laatste pagina van het eerste deel van Van Deyssels biografie is de centrale held nog net geen vijfentwintig geworden. De volgende tweeënzestig levensjaren zullen in een tweede deel behandeld worden. Dat levert andere verhoudingen op, en wellicht ook weer een ander soort boek. Uitkijken dus. Prick heeft nog veel in petto. Maar ook andere biografen rukken op.