Neerlandica extra Muros. Jaargang 1991

[p. 35]

Een wereld van ongewisheid
Kroniek van de poëzie
Theo Hermans (Londen)

Bloemlezingen zijn wondere dingen. Wij leven er bijna dagelijks mee en daardoor merken wij ze nog nauwelijks op. Op de keper beschouwd zit in ieder schoolboek, in elke literatuurgeschiedenis, in om het even welk naslagwerk een bloemlezing verscholen, een bewuste keuze uit het vele dat voorhanden is en het weinige uit dat aanbod dat door deze of gene het bewaren waard wordt geacht. Maar niet alleen dat. Meer dan welke andere tekstsoort ook bevinden bloemlezingen zich op het scherp van de snee tussen canonisering en innovatie. Met bloemlezingen zoals Maximaal enkele jaren terug of Atonaal veertig jaar geleden deden jonge dichters, beeldenstormers met dwarse poëticale opvattingen, een greep naar de macht. In beide gevallen ging het erom een in hun ogen uitgebluste, bloedeloze generatie van het voetstuk te stoten met behulp van een stalenboek van hoe het anders, krachtiger, eigentijdser, kortom beter kon. De meeste bloemlezingen zijn echter bezadigder van aard en hebben eerder een museumfunctie. Traditioneel samengesteld door agenten van de gevestigde orde, bieden bloemlezingen voor de doorsneelezer een snelle rondleiding door het pantheon. Kijk, die en die zijn heilig verklaard, die verdienden het om gemummificeerd te worden, laat de rest maar tot stof vergaan.

Er bestaan ook bloemlezingen die mummificeren en polemiseren tegelijk. De beide lijvige anthologieën uit de poëzie van de 17de en 18de en uit die van de 19de en de 20ste eeuw die Gerrit Komrij in respectievelijk 1986 en 1979 samenstelde, betekenden een poging om de bestaande canon grondig te herschikken. Komrij wist natuurlijk haarfijn waar hij op aanstuurde. Of Jacob Nicolaas van Hall in 1894 soortgelijke bedoelingen had, mogen we betwijfelen. Zijn smaak was conservatief - hij was tenslotte redacteur van De Gids en niet van De Nieuwe Gids - maar tegen de tijd dat hij de bloemlezing Dichters van deze tijd uitbracht, was hij erin geslaagd zijn vooroordelen aan de kant te zetten en de nieuwe generatie, die hem inmiddels danig op de huid had gezeten, toch ten voeten uit te presenteren.

Dichters van deze tijd werd bijzonder populair. De bloemlezing werd in de loop der jaren geregeld bijgewerkt en door andere redacteuren verzorgd. Voor de voorlaatste druk, de 23ste, tekenden Paul Rodenko, Sybren Polet en Gerrit Borgers. De nieuwste uitgave, met als ondertitel Veertig jaar Nederlandse ('50-'89) poëzie uit Noord en Zuid (Gent, Poëziecentrum, 1990; 413 blz.) werd samengesteld door Hugo Brems. Voor de zonderlinge plaatsing van de begin- en einddatum in de ondertitel zal hij niet verantwoordelijk zijn.

In zijn inleiding verwijst Brems naar het voorbeeld van Van Hall, nu bijna een eeuw geleden, om duidelijk te maken dat samenstellers van bloemlezingen bij het bepalen van hun keuze altijd met tegengestelde eisen, of op zijn minst met een diversiteit van criteria en motiveringen, rekening moeten houden. Bij de formele normen valt dat wel mee: alleen oorspronkelijke gedichten uit afzonderlijk verschenen bundels (dus geen tijdschriftpublikaties), geen fragmenten, zo min mogelijk gedichten uit samenhangende reeksen, geen al te lange gedichten. Het zijn de inhoudelijke criteria die elkaar bij de

[p. 36]

selectie onvermijdelijk in de weg lopen en het is Brems' verdienste dat hij zijn prioriteiten zonder omwegen te kennen geeft. Het criterium van de representativiteit, het aan bod laten komen van diverse types en soorten poëzie, heeft het moeten afleggen tegen de eigen smaak. Wat dit laatste betreft stelt Brems zich aanvankelijk nog wat onpersoonlijk op en heeft hij het over ‘poëtische kwaliteit in de ogen van een lezer van nu’, maar een bladzijde later geeft hij onomwonden toe dat hij uitgegaan is van ‘de norm van wat ik nu goede poëzie vindt.’ Hij licht zelfs bereidwillig toe dat hij daar ‘leesbare poëzie onder verstaat, gedichten die zich niet aan interpretatie onttrekken (‘aan betekenis onttrekken,’ zegt Brems, maar dat vind ik een dubieuze formulering) door volstrekte ontoegankelijkheid of vlakke doorzichtigheid, gedichten die iets bevatten dat verrassend werkt en zodoende ‘een wereld van ongewisheid’ oproept.

Kan een redacteur op dergelijke criteria gepakt worden? Hier en daar misschien wel. Van twijfelachtige leesbaarheid lijkt mij een gedicht als ‘Stele’ van Anton van Wilderode, dat bij mij een wereld van ongewisheid oproept over de greep van de auteur op de Nederlandse grammatica: ‘Het dode meisje steekt doorheen / de schilfers van geschonden steen//haar handje zonder ringen naar/de duif uit met een aaigebaar//alsof het leven van daarnet / dat zij verloor wordt voortgezet.’ Maar kom, zo kan men tenslotte iedere redacteur een beentje lichten. De bloemlezing als geheel maakt zeker een solide indruk. Brems' beslissing om een pseudo-objectief criterium als representativiteit resoluut ondergeschikt te maken aan het subjectieve van zijn persoonlijke voorkeur en vervolgens die voorkeur bespreekbaar te maken, is alleen maar toe te juichen.

Dichters van deze tijd bevat werk van 137 auteurs, chronologisch gerangschikt naar geboortejaar. De veelheid aan dichters betekent uiteraard een beperkt aantal gedichten per dichter, gemiddeld een stuk of vier. Ook de typografie en bladspiegel doen de aandacht meer naar de afzonderlijke gedichten dan naar de dichters uitgaan. Misschien was ‘Gedichten van deze tijd’ een passender titel geweest. Toch is de dosering per auteur het bekijken waard. Brems' keuze reflecteert, globaal gezien, een kritische consensus over de grote lijnen van de poëtische evolutie sinds de oorlog. Het grootste aantal gedichten - zeven of acht per auteur - krijgen Lucebert, Kouwenaar, Claus, Kopland, Bernlef, Faverey en Vroman toegemeten. Sommige dichters moeten het stellen met minder dan verwacht: Jan Eijkelboom, H.C. ten Berge, Charles Ducal, Peter Nijmeijer. Andere scoren dan weer hoger: Jozef Eijckmans, Gwij Mandelinck, Van Wilderode, Herwig Speliers, Boudewijn Büch. Er zijn enkele opvallende afwezigen: Elly de Waard, Freddy de Vree, Willem Roggeman, Gerard Reve. Als we ‘jongere’ dichters definiëren als dichters geboren in of na 1955, is het aantal gebloemleesde jongeren vrij klein: slechts elf. Geen van hen krijgt van Brems meer dan twee gedichten toebedeeld. Van de in totaal 22 dichters geboren in of na 1950 zijn er slechts twee (Willem Jan Otten en Luuk Gruwez) die vier gedichten halen - een toch wel erg voorzichtige keuze voor iemand die de hedendaagse poëzie van zo nabij volgt. We moeten helemaal terug naar de veertigers, naar Eddy van Vliet, Herman de Coninck, Gerrit Komrij, Leonard Nolens en Eva Gerlach, om Brems op min of meer uitgesproken voorkeuren te betrappen.

Dichters van deze tijd is een bloemlezing die alleszins ernstig te nemen is, al was het alleen maar omdat de belezenheid en het beoordelingsvermogen van de samensteller vertrouwen wekken. Het is niet meteen duidelijk of ernst of luim de grondslag vormen

[p. 37]

van de geheel andere anthologie die C.J. Aarts en M.C. van Etten verzorgden onder de titel Domweg gelukkig, in de Dapperstraat. De bekendste gedichten uit de Nederlandse literatuur (Amsterdam, Bert Bakker, 1990; 296 blz.). Ook deze bloemlezing heeft haar voorlopers, zij het dan indirecte. In 1972 verzamelde Cees Buddingh' de ‘evergreens’ van de Nederlandse poëzie en gaf Wim Zaal zijn keuze aan Geliefde gedichten vrij, en in 1986 kwam Robert-Jan Zuidinga met Gelezen worden ze ontelbre malen. In hun grotendeels op koldertoon geschreven inleiding verwijzen de samenstellers van Domweg gelukkig naar deze bestaande verzamelingen en rekenen zij voor dat de drie oudere bloemlezing tezamen met de hunne een veertigtal gedichten gemeen hebben. Die moeten dus zowat de harde kern van de Nederlandse poëzieklassiekers vormen. Om welke verzen het precies gaat, staat er niet bij.

Aarts en Van Etten vertellen in hun inleiding wel dat in dit geval persoonlijke voorkeur niet in het geding was bij de selectie. Het boek moest immers uit ‘de bekendste gedichten’ bestaan. Maar hoe kom je daar achter? De beide redacteuren gingen gedichten tellen in schoolboeken en bestaande bloemlezingen. Na achttien schoolboeken en honderd bloemlezingen hadden ze 13023 gedichten en hielden ze het voor gezien. Welke werken ze nakeken, oude en/of nieuwe, alleen Nederlandse of ook Vlaamse, verklappen ze niet. Belangrijk vinden ze het niet, want ‘zo'n onderzoek is misschien zinnig, maar evengoed tamelijk zinloos,’ stellen ze moedeloos vast. Hoe dan ook, de vergelijkende studie leverde een basisbestand van 125 meest gebloemleesde gedichten op. De andere helft van de in totaal 250 gedichten die in Domweg gelukkig zijn opgenomen, werd blijkbaar te hooi en te gras verzameld en bestaat, aldus de inleiding, uit ‘lange gedichten, korte gedichten, gedichten van dichters die regelmatig toestemming weigerden om hun gedichten in bloemlezingen op te nemen, gedichten van dichters die door bloemlezers te min werden gevonden maar die leven in de harten van de mensen, versjes voor kinderen, versjes voor de lol, aftelrijmpjes, gedichten die hun bekendheid danken aan van alles behalve aan bedrukt papier, gedichten die een eigen leven leiden in rouwadvertenties, gedichten die te jong zijn, etc...’ Zo te zien is de periode van somber systematisch zoeken door een fase van opgewekte willekeur gevolgd. Wel leren we uit de inleiding nog dat de samenstellers zuinig zijn geweest met het opnemen van liedjes en kinderversjes, dat een speciale plaats is ingeruimd voor verzetspoëzie uit de Tweede Wereldoorlog, en dat Gerard Reve toestemming tot opname weigerde.

In een bloemlezing als deze zijn het uiteraard niet de dichters die op het voorplan staan, maar de gedichten, en in vele gevallen gaat het zelfs om een bepaald vers. De gedichten in Domweg gelukkig staan chronologisch gerangschikt naar eerste publikatiedatum van het gedicht. Dat houdt in dat werk van een gegeven auteur vaak verspreid staat. Zo treft de lezer verzen van Staring aan op p. 59, 60, 65, 66 en 69, en van Gezelle op p. 75-77, 81 en 108-109, terwijl een vers van Beets tussen twee gedichten van Van de Woestijne belandt. De registers maken echter veel goed. Ieder gedicht heeft een verantwoording van enkele regels meegekregen, met bronvermelding en op het eerste gezicht betrouwbaar commentaar over het ontstaan van het betreffende vers. Het auteursregister vermeldt nog eens bij iedere naam de opgenomen gedichten. Het afsluitende ‘Register op titels, eerste en bekende regels’ is bijzonder handig vooral wegens dat laatste element. Hoe anders regels terug te vinden als ‘Heeft aangebrand ook voetjes, moeder Aagt?’, of ‘Maar de boer hij ploegde voort’, of ‘Ik wou dat ik twee hondjes was’, die immers geen van alle beginregels zijn? Maar ja, wat heet een ‘bekende regel’? Elsschots ‘tussen droom en daad / staan wetten in de weg’ staat in het register en is er dus een, maar het

[p. 38]

vers uit hetzelfde gedicht ‘Hij dacht: ik sla haar dood en steek het huis in brand’ ontbreekt en is er dus geen. Zoals de ondertitel van Domweg gelukkig te kennen geeft, bestrijkt de verzameling in principe de hele Nederlandse poëzie, van ‘Hebben olla vogala’ tot Annie M.G. Schmidt. In feite beslaat de twintigste eeuw meer dan de helft van de alles bij elkaar 230 bladzijden met gedichten. De Middeleeuwen moeten het stellen met goed vijftien pagina's en de Gouden Eeuw met minder dan twintig. Uit de hele zestiende eeuw is er blijkbaar behalve het Wilhelmus geen enkel gedicht bekend geworden, Van der Noot heeft nooit bestaan. Zeker, de meeste beginregels met bijhorende gedichten uit de negentiende en twintigste eeuw die de toevallige gebruiker van deze bloemlezing zoal door het hoofd waaien, staan er wel degelijk in. Prettig is daarbij dat dit niet alleen geldt voor hoog-poëtische verzen, maar ook voor bezonken cultuurgoed zoals ‘Toen onze mop een mopje was’ (J.J.A. Goeverneur), ‘Hij trok het schuifken open’ (Rosalie Loveling), ‘Zie de maan schijnt door de bomen’ (J.P. Heije), ‘Een grote hond en een kleine kat/Die zaten op de kamermat.’ (Albert Verwey), en zo meer.

De samenstellers lijken die lijn echter wat te nadrukkelijk te hebben doorgetrokken naar het moderne tijdvak, met als resultaat dat de grote aandacht voor eigentijdse kolder de gapende holtes in de oudere periodes des te zichtbaarder maakt. Dat er maar één enkel Geuzenlied in de bundel staat, kan nu eenmaal niet gecompenseerd worden door het relatief ruime aantal verzen uit de Tweede Wereldoorlog. Evenmin kan dit beroep op het collectieve geheugen van de Nederlandse natie doen vergeten dat het Vlaamse equivalent van dergelijke verzen, de fragmentarische gedichten en liederen uit honderdvijftig jaar taalstrijd, zo goed als geheel ontbreken - Rodenbachs ‘Klokke Roeland’ vormt vrijwel de enige uitzondering. De achtergrond van dit verzuim laat zich maar al te makkelijk raden: van het Zuiden hebben Aarts en Van Etten geen benul. Onder de honderd auteurs uit de negentiende en twintigste eeuw in Domweg gelukkig zitten er nauwelijks 10 procent Vlamingen. Die verhouding heeft Brems in zijn bloemlezing dan toch beter becijferd: 35 op een totaal van 137, dus zo'n 25 procent. Daar kan niemand over vallen.