Neerlandica extra Muros. Jaargang 1991

[p. 30]

De etiketten van het onbehagen
Kroniek van Land en Volk
Kees Snoek (Den Haag)

Europa 1992 werpt zijn schaduw vooruit... Het aantal boeken waarin de Nederlandse identiteit wordt verkend neemt snel toe. Vergelijkingen met andere volkeren en naties kunnen een verhelderend tegenbeeld opleveren. Dit is het geval in de dissertatie van Leo Lucassen, En men noemde hen zigeuners... (Stichting beheer IISG/SDU uitg., 1990; f. 49,50; 414 p.)

Lucassen opent zijn boek met de mededeling dat hij een nieuwe richting in de tsiganologie vertegenwoordigt, die stelt dat het ‘zigeunerprobleem’ grotendeels door de autoriteiten is gecreëerd. Door systematische criminalisering zijn de zigeuners in de loop van de tijd in een uitzichtloze positie gedrukt. Deze sociologische benadering verschilt in uitgangspunten nogal van de romantische tsiganologie die in Engeland in zwang is of de criminologische waar de Duitsers het patent op hebben.

Lucassen geeft een interessante historische schets van zo verschillende zigeunergroepen als de Kaldarasch (Hongaarse ketellappers), de Ursari (Bosnische bereleiders), de Lowara (Oosteuropese paardenhandelaren) en de Sinti (Franse en Duitse muzikanten en kunstenmakers). De term ‘zigeuner’ schijnt ontleend te zijn aan Duitse politiebladen, die vanaf 1865 regelmatig over ‘Zigeuner’ berichtten. Aanvankelijk besteedden de Nederlandse autoriteiten niet veel aandacht aan de rondtrekkende vreemdelingen, maar de sterke anti-zigeunergezindheid in de Verenigde Staten (waar zigeuners die wilden immigreren vaak per kerende boot naar Europa werden teruggezonden), Duitsland en België was van invloed op het Nederlandse beleid. Vanaf 1886 werden ook hier strengere maatregelen genomen. Deze sorteerden echter niet veel effect, omdat de gemeentelijke overheden niet onwelwillend stonden tegenover zigeuners. De ketellappers, bereleiders en paardenhandelaren beschikten over ‘ruim geld’ en oefenden hun beroepen uiterst deskundig uit. Burgemeesters hadden dan ook geen moeite met het afgeven van reispassen.

Terwijl de repressie in Duitsland toenam (zo mochten zigeuners er geen motorvoertuigen bezitten), werd er vanaf 1928 ook in Nederland een meer structurele aanpak ingevoerd. Het Ministerie van Justitie, de marechaussee en de Administrateur voor Grensbewaking en Vreemdelingendienst zaten alle zigeuners die de grens passeerden op de huid, maar de gemeentelijke overheden zetten in het algemeen hun open beleid voort. Lucassen toont aan, dat de etikettering en stigmatisering door Justitie werden bevorderd en zelfs uitgebreid tot Nederlandse woonwagenbewoners. In Duitsland werd er vanaf 1938 op zigeuners jacht gemaakt, in 1942 werden zij met joden gelijkgesteld. En hoe verliep het in Nederland? ‘Nog voordat de Duitsers zich goed en wel hadden geïnstalleerd, zag een aantal Nederlandse topambtenaren zijn kans schoon het “woonwagenprobleem” rigoureus aan te pakken.’ (p. 213)

De commissie De Quay, die zich met het werkloosheidsvraagstuk bezighield, adviseerde om hen die niet wilden werken in kampen te interneren. Dit gebeurde in oktober 1942. Bij een razzia op 16 mei 1944 werden 578 ‘zigeunerachtige’ personen opgepakt, maar tot verbazing van de Duitsers zaten daar enkele honderden gewone ‘asocialen’ bij. De

[p. 31]

woonwagenbewoners werden door hen teruggestuurd, de 245 overgebleven zigeuners deporteerden zij naar Auschwitz.

Tegenover de ijver van de Nederlandse overheid staat de houding van de Deense, Noorse en Finse autoriteiten, die voorgaven alleen ‘asocialen’ in hun land te hebben. In Italië, Bulgarije en Griekenland werden de Duitsers tegengewerkt. In andere Balkanstaten, en ook in Frankrijk en Polen, werden echter duizenden zigeuners opgepakt.

Doorslaggevend voor de etikettering van zigeuners noemt Lucassen hun nomadische levenswijze. Abraham Kuyper was de eerste politicus die (in 1913) een negatief zigeunerbeeld formuleerde: ‘Meestal van vreemden oorsprong, boezemden zij den meesten angst in. Het zijn bijna allen rovers en dieven, zij storen zich aan gebod noch wet, beschouwen het land waar zij doortrekken als veroverd gebied, kennen geen burgelijken stand en evenmin eenig hygienisch voorschrift.’ (p. 128). De structurele aanpak die in 1928 werd ingevoerd is zeker bevorderd door de confessionele huiver voor deze bohémiens met hun onzedelijke gewoonten. Anderzijds is de bureaucratisering van de maatschappij een sinds de negentiende eeuw in diepte en omvang toenemend proces, waardoor vroeg of laat de leefwijze van deze ‘zwervelingen’ wel in het geding moest komen. Lucassen neemt dit soort overwegingen niet op in zijn sociologisch verklaringsmodel. Ook vraagt hij zich nauwelijks af, of het stigma soms niet door het gedrag van zigeuners zelf versterkt is. Zouden de Sinti, van wie de vrouwen bedelden en die een monopolie bezaten op de wisseltruc, het imago van zigeuners in het algemeen niet nadelig hebben beïnvloed?

Lucassens dissertatie biedt ondanks deze bedenkingen boeiende leesstof. Ongewenste vreemdelingen (SDU uitg., 1990; f. 37,90: 294 p.), dat hij samen met Wim Willems heeft geschreven, trekt de lijn door naar deze tijd. Maar dit boek is opgehangen aan allerlei ambtelijke rapporten, wat de leesbaarheid niet bevordert. Opvallend in het vreemdelingenbeleid vanaf 1969 is het geharrewar tussen de diverse ministeries (CRM, Financiën en Justitie) over de vraag welk ministerie zal moeten opdraaien voor de kosten. Willems en Lucassen constateren met verontwaardiging, dat zigeuners en woonwagenbewoners de enige minderheidsgroep vormen waarvoor aparte politie is aangesteld uit het voor integratie bestemde budget. Bovendien is het Nederlandse vreemdelingenbeleid in het algemeen sinds de Minderhedennota van 1983 veel restrictiever geworden.

Hoe restrictief, wordt duidelijk uit De staat van Nederland (SUN uitg., 1990; f. 29,50; 256 p.). Dit ‘mozaïek van feiten’ over Nederland is een bijzonder goed gedocumenteerd boek, vol verhelderende grafieken en goed gekozen illustratieve teksten. Hier vind je het gegeven dat 80% van de asielaanvragen wordt afgewezen, terwijl de meeste omringende landen drie tot vijf maal zoveel vluchtelingen binnen de grenzen hebben. Zo zijn allerlei aspecten van de Nederlandse samenleving terdege in kaart gebracht, en wel door een team van zes auteurs van wie er twee aan het Geografisch Instituut van de R.U. Utrecht zijn verbonden en twee aan het Instituut voor Toegepaste Sociale Wetenschappen in Nijmegen. Initiatiefnemer en hoofdauteur is Dr. B. de Pater uit Utrecht. Het is even wennen aan de vele cijfers die in de hoofdtekst zijn verwerkt, maar toch is het boek goed leesbaar, omdat het een verhaal bevat dat overtuigend wordt gebracht. Nergens is merkbaar dat het door een team van zes auteurs is samengesteld, en dat is een buitengewone prestatie. Ik kan onmogelijk opsommen wat er aan de orde komt, maar

[p. 32]

mij troffen bij voorbeeld de analyse van woonproblematiek in de oude stadswijken en van de (historisch verklaarbare) verstedelijking van het platteland bezuiden de grote rivieren.

De auteurs schenken veel aandacht aan de (toegenomen) rol van de commercie in allerlei sectoren van de samenleving. Harde waarheden worden niet geschuwd. Over de dynamiek van de economie zijn zij slecht te spreken: ‘De kracht van het Nederlandse bedrijfsleven zit meer in de exploitatie van reeds ontdekte gebieden dan in het openleggen van nieuwe en onbekende einders. In vroeger tijden was dat wellicht een succesvolle strategie: anderen vonden de Oost en de West, de Hollanders werden er rijk van. Maar in de internationale economische ontwikkelingen van nu past zo'n houding niet meer. Integendeel, ze zal ertoe leiden dat Nederland geleidelijk steeds verder achterop raakt.’ (p. 149)

Woordenboekenmakers kunnen in De staat van Nederland wel wat van hun gading vinden, o.a. ‘gezinsverdunning’, ‘verhuispad’ en ‘boekheidenen’. Bestuurders en ondernemers zouden sommige feiten ook best ter harte kunnen nemen. Voor neerlandici is dit een warm aanbevolen naslagwerk, zo up-to-date als het eind 1990 maar zijn kon! Minder enthousiast kan ik zijn over twee leerboeken over Nederland en Vlaanderen die in hetzelfde jaar verschenen: Retour Amsterdam-Brussel (geschreven door dr. G. Janssens en mr. H.J. Vannisselroy, uitg. Wolters-Noordhoff; f. 32,50; 222 p.) en Waar Nederlands de voertaal is (met als auteurs Paul van Hauwermeiren en Femke Simonis, uitg. J. Van In, Lier-Brussel; Bfr. 495; f. 27,50; 196 p.).

Als ik juist in De staat van Nederland heb gelezen, dat het medicijngebruik in Nederland een van de zuinigste ter wereld is, en ik kom in Retour deze zin tegen: ‘Het geneesmiddelenverbruik en bijgevolg de kosten daarvan, zijn in België (evenals in Nederland) zeer hoog.’, vraag ik mij af wat voor maatstaf de auteurs van het laatste boek hebben gebruikt. Retour Amsterdam-Brussel maakt niet overal een degelijke of actuele indruk: als er op blz. 84 gezegd wordt, dat de democratisering doordringt in het leger, lijkt het alsof dat een recent proces is, terwijl er tegenwoordig juist weer aardig in de pas wordt gelopen. De hoogtijdagen van de VVDM liggen zo'n 15 jaar terug. Dat een populaire aanduiding van een frank en gulden ‘bal’ is, behoeft een meervoudig voorbeeld. Ik heb nog nooit een Vietnamese loempia voor één ‘bal’ gekocht, wel voor één piek. En dat het vertelperspectief van Hermans' De donkere kamer van Damocles en Nooit meer slapen eenzijdig is, is een uitspraak die ik niet graag voor mijn rekening zou nemen.

De taal van Retour doet hier en daar wat ambtelijk aan (‘Hij [nl. de Hoge Raad] heeft wel de macht een wet die strijdig is met een internationale overeenkomst (verdrag) onverbindend te verklaren.’), terwijl de inhoud nogal ‘braaf’ is. Toch ontbreekt een enkele kritische noot niet, zoals in deze zin: ‘Ondanks de pléiade aan organiserende overheden geeft België in vergelijking met de overige EG-landen het minst uit voor wetenschappelijk onderzoek.’ (p. 141). De lay-out is bijzonder prettig en de vragen en taken achterin het boek bieden wat houvast aan de docent.

In Retour domineert de gedragen volzin; Waar Nederlands de voertaal is bezigt daarentegen een soort van opgekalefaterde telegramstijl. Er wordt een overmaat van feiten gepresenteerd zonder dat zich een verhaal of visie achter die feiten ontwikkelt.

[p. 33]

Het lijkt wel of de auteurs bevangen waren door hun angst om onverantwoord te schijnen. Daarom moesten zoveel mogelijk details worden verwerkt. Maar er wordt nauwelijks iets met die details gedaan. Het blijft bij een opsomming. Blijkens het voorwoord hebben de auteurs dit nadeel onderkend. Ze hebben getracht het euvel te verhelpen door passages uit essayistische teksten op te nemen. Die passages, vooral die uit Het Belgische labyrint van Geert van Istendael, zijn leuk, maar het contrast met de hoofdtekst treft des te pijnlijker. Het meest positieve aspect van dit boek is de consequente vergelijking tussen Nederland en België. Het is interessant om te lezen, dat 10% van de elektriciteit in Nederland door kernenergie wordt geleverd, tegen 67% in België. Kritische geluiden over Nederlandse superioriteitsgevoelens en zendingsdrang, en vooral de ‘culturele onderschatting’ van Nederlanders, ontbreken niet. Inhoudelijk worden er geen fouten gemaakt, al doet de beschrijving van de PvdA weinig actueel aan. Hier is nòg een term voor de lexicograaf: ‘taalbroeders’ - dat zijn Vlamingen en Nederlanders van elkaar, tenminste de heren der schepping.

Het arme Nederland krijgt de laatste jaren steeds vaker het etiket van ‘culturele onderschatting’ opgeplakt. In het zicht van Europa 1992 woedt er een verbale strijd tussen hen die menen dat de Nederlandse cultuur veel meer zou moeten worden uitgedragen en degenen die dit maar onzin vinden en internationalisering voorstaan. Hans Righart behoort tot de laatste groep. In een artikel in HP/De Tijd (‘Culturele zelfhaat’, 26 april 1991) doet hij neerbuigend over de visie van Herman Pleij, auteur van Het Nederlandse onbehagen (uitg. Prometheus, 1991; f. 24,90, 186 p.). In het cultureel nationalisme dat Pleij nastreeft ziet hij slechts een horizonverenging. Daartegenover wil hij het ‘cultureel cosmopolitisme’ in Nederland koesteren als een mooi en kostbaar ding. Het is voor mij nog maar de vraag, hoeveel betekenis we aan dit Nederlandse cosmopolitisme mogen hechten. Terecht valt Pleij in zijn boek de mythe aan, dat Nederlanders zo goed hun talen zouden kennen. Hij spreekt van ‘een aangeprate talenknobbel’ en ziet als oorzaak van de afnemende talenkennis het geringe aantal oefeningen en lesuren in de moedertaal.

Pleij etaleert het onbehagen in drievoud: het Nederlandse, het persoonlijke en het culturele onbehagen. Aan Pleij's persoonlijke onbehagen van oorlogskind met moffenhaat heb ik niet zo'n boodschap; zijn ‘tegenbeeld’ van Denemarken blijft in vage suggesties steken, maar in het derde deel, ‘het culturele onbehagen’, komt hij goed op dreef. Ik zou haast zeggen dat zijn meest persoonlijke onbehagen het culturele is! Hij zet zich af tegen de versmalling van de Nederlandse les ‘tot het aanbrengen van technieken en vaardigheden ten dienste van een betere communicatie, waarbij literatuur verbannen is naar de macramé-hoek’, tegen de ‘wegspelcultuur’ van de spellingshervormers, tegen het vrijelijk rondtasten in ‘de graaibak van het verleden’ om oudere literatuur te verklaren, tegen de hautaine houding van de filologen die het vertalen of bewerken van oude teksten heiligschennis vinden en tegen de fragmentarisering van de neerlandicus. De ouderwetse neerlandicus die alles kon, bestaat niet meer (behalve, voeg ik er aan toe, buiten de muren, waar neerlandici alles moeten kunnen). Pleij's betoog mondt uit in een pleidooi voor een brede bestudering van het nationale verleden en erfgoed, en voor fictie als ‘een mentaliteitsmotor van de eerste orde’. Pleij zet zijn argumenten soms een beetje zwaar aan, maar dit houdt verband met de energie waarmee hij zowel zijn ontstemming als zijn idealen verwoordt. Hij heeft in elk geval een prikkelend boek geschreven, en ook een nódig boek, gezien de recente aarzeling van de overheden om geld uit te trekken voor de Frankfurter Buchmesse in 1992, waarvoor Nederland als themaland is voorgesteld.

[p. 34]

Tot besluit van deze kroniek wil ik de aandacht vestigen op het Jaarboek Mediageschiedenis, waarvan het tweede deel is verschenen (uitg. SDU, 1990; f. 29,90; 272 p.) Als men zich op de reeks abonneert, kost elk deel f. 24,50 incl. porto). Ook dit jaarboek bevat weer enkele aantrekkelijke bijdragen. De vooroorlogse mediageschiedenis blijkt voornamelijk bepaald te zijn door zeer gewichtige moraalbewakende en -bevorderende heren. In de jaren zestig zie je de invloed van die heren wegebben. Mirjam Prenger behandelt de ontwikkeling van KRO's Brandpunt van familiemagazine naar actualiteitenrubriek. De affaire rond een rebellerende minister van De Gaulle, wiens interview (in maart 1963) niet mocht worden uitgezonden, noemt zij ‘een symbolische afsluiting, of in ieder geval (...) een keerpunt in een periode waarin de taak van de overheid ten aanzien van de omroep ter discussie stond.’

De kwestie over de commerciële omroep, waardoor het kabinet-Marijnen in 1965 ten val kwam, krijgt anno 1991 weer actualiteitswaarde. Verrassend vond ik de beschouwing van Ineke Bulte over levensbeschouwelijke aspecten van het Nederlandse hoorspel (1960-1970), waarin door VARA, NCRV en KRO uitgezonden hoorspelen met elkaar worden vergeleken. De hoorspelen van de KRO blijken de meeste nuances te bevatten, zowel in de kijk op het gezin als op het geloof. Bulte schrijft; ‘Het gezin was hoe dan ook toneel van hevige emoties en zeker geen tamelijk neutraal of rustgevend terrein, zoals in doorsnee bij VARA of NCRV. Het accent van de verwikkelingen ligt op de huwelijksrelaties, maar nergens wordt zoveel dodelijke wrok, leegte of uitzichtloosheid naar buiten gebracht als Geeraerts, Van Kerkwijk of Tophoff bij de KRO mogen doen.’ Populair geformuleerd komen de verschillen hier op neer: ‘De KRO-figuren worstelen met zichzelf en dus eeuwig, de NCRV-figuren worstelen en komen boven, terwijl de VARA-figuren worstelen en ten onder gaan.’

Om een scherper inzicht te verkrijgen in de Nederlandse samenleving, vroeger en nu, is mediahistorisch onderzoek onontbeerlijk. Bij alle verdieping in onze volkseigen media is in dit jaarboek ook het internationale aspect recht gedaan: van alle bijdragen, ook van die uit deel 1, zijn Engelse samenvattingen afgedrukt.