Neerlandica extra Muros. Jaargang 1991

[p. 24]

Hanekammen en fuga's
Kroniek van het proza
R.P. Meijer (Londen)

Wie opgegroeid is met Hermans, Reve, Mulisch, Wolkers en Claus vraagt zich wel eens af wie hun opvolgers zullen zijn. Hermans wordt straks zeventig, Reve is daar nog maar een paar jaar vanaf, Mulisch is bijna vijfenzestig, Claus tweeënzestig terwijl Wolkers, nu zesenzestig, het schrijven eraan gegeven lijkt te hebben. Het is niet uitgesloten dat iemand na zijn zeventigste nog eens met een verrassende roman voor de dag komt, maar erg waarschijnlijk is het ook niet. Hermans heeft verleden jaar nog een dikke roman gepubliceerd maar niemand, ook niet de vriendelijkste onder de critici, heeft durven beweren dat dit boek de vergelijking kan doorstaan met zijn werk uit de jaren vijftig en zestig. In grote trekken geldt dit ook voor Reve en Mulisch. Wie komen er in hun plaats? Het zou onaardig en defaitistisch zijn om te zeggen dat niemand dat kan. Het zou nog onaardiger zijn om een lijstje namen op te schrijven en te zeggen: die zeker niet. Dat zou ook riskant zijn want je weet maar nooit. Wie weet komt de onhandige debutant van vandaag straks als een van de nieuwe coryfeeën naar voren. Het leek toch ook niet waarschijnlijk dat Patrizio Canaponi, die in 1978 en 1979 twee niet onverdienstelijke, maar zeker niet wereldschokkende boeken publiceerde, zich in minder dan tien jaar zou ontwikkelen tot verreweg de boeiendste schrijver in het Nederlandse taalgebied, en dat zijn werk nu al - hij is nog geen veertig - op één lijn staat met het beste van de eerder genoemden. Met zijn stilistisch meesterschap, zijn compositievermogen en vooral de indrukwekkende combinatie van verbeelding en realiteitszin overschaduwt hij al zijn generatiegenoten.

In 1983 zette Canaponi zijn pseudoniem overboord en daarmee ook zijn drukke, tamelijk barokke manier van schrijven, en trad hij verder op onder zijn eigen naam, A.F.Th. van der Heijden. In dat jaar publiceerde hij De slag om de Blauwbrug, dat aangekondigd werd als de Proloog van een trilogie die De tandeloze tijd ging heten, en in hetzelfde jaar verscheen ook nog het eerste deel daarvan onder de titel Vallende ouders (zie NEM 43). Twee jaar later kwam De gevarendriehoek, het tweede deel van de cyclus. In NEM 46 heb ik geformuleerd hoe die boeken zijn opgezet. In het kort komt het hier op neer dat het leven van de hoofdfiguur, Albert Egberts, met een voorwaartse en een achterwaartse beweging wordt beschreven. Het eerste deel volgt zijn leven van zijn studententijd in Nijmegen terug naar zijn jeugd in Geldrop, terwijl het tweede deel zich naar voren beweegt, van de kindertijd naarde eerste jaren als student. De twee delen bestrijken dus ongeveer dezelfde periode, maar in tegenbeweging, waardoor allerlei gebeurtenissen in een ander licht komen te staan. Hoe zou nu deel drie eruitzien? Daar moest even op gewacht worden want eerst kwamen er twee romans die geen deel uitmaakten van de trilogie: De sandwich (1986) en Het leven uit een dag (1988). Ondertussen werd het 1990 en het lang verwachte derde deel was er nog steeds niet. Misschien had Van der Heijden zich klem gezet met die romans in tegenbeweging. Welke kant kon hij nog op? Dat weten we nog niet want hij heeft voorlopig deel drie overgeslagen en zijn nieuwe roman, Advocaat van de hanen (Querido, f47,50), gepresenteerd als deel vier van De tandeloze tijd. Op de achterkaft daarvan lezen we dat deel drie Sneeuwnacht in september gaat heten, en dat er dan nog twee vervolgdelen zullen verschijnen. De voorgenomen trilogie zal dan dus verdubbeld zijn.

[p. 25]

Wat het chronologisch verloop betreft, houdt de nieuwe roman het midden tussen deel een en deel twee. Het boek bestaat uit twee grote afdelingen waarvan het tweede deel een regelmatig chronologisch verloop heeft, terwijl het eerste deel zich per hoofdstuk vooruit of achteruit beweegt. Het rangeert heen en weer tussen twee data in 1985: de datum waarop de hoofdfiguur zich gaat bedrinken en achttien dagen later als hij weer bij begint te komen uit zijn drankorgie.

In de eerste delen van het werk van Van der Heijden stond Albert Egberts centraal, met dicht naast hem zijn twee vrienden Flix Boezaardt en Thjum Schwantje, de drie die met elkaar de initialen van Van der Heijden vormen en misschien gezien moeten worden als afsplitsingen van een en dezelfde persoonlijkheid. De drie vrienden spelen in de nieuwe roman nog wel een rol, maar in het centrum staat nu een ander, Mr. Ernst Quispel, een welgestelde advocaat. Eens in het jaar of anderhalf jaar voelt hij een onweerstaanbare behoefte aan drank in zich opkomen. Hij doet geen enkele poging om die drang te weerstaan, maar bereidt zo'n drankperiode juist heel zorgvuldig voor: hij koopt nieuwe kleren, haalt veel geld van de bank en verdeelt het met overleg over zijn zakken. Hij leeft dan in een euforie die meer dan twee weken aanhoudt en dan omslaat in een kater die zo peilloos is dat je je afvraagt hoe hij het overleeft. Nog erger, blijkt dan, is de kater na de kater. Het lijkt of Van der Heijden Charles Jackson van The lost weekend en Malcolm Lowry van Under the volcano even hun plaats heeft willen wijzen. In elk geval is er in het Nederlands nog nooit zo huiveringwekkend over drank en katers geschreven als in dit boek. Wie dit leest, hoeft nooit naar de AA.

Wat is de oorzaak van die periodieke uitspatting van Quispel? Oppervlakkig gezien lijkt alles in orde met zijn leven. Hij is de zoon van een rijke advocaat, maar heeft na zijn rechtenstudie geweigerd zich door de grote praktijk van zijn vader te laten inkapselen. Gedreven door sociaal gevoel is hij een eigen praktijkje in de Pijp begonnen. Hij is gewiekst, vindingrijk, gewetensvol en intelligent, wordt ons verteld, en al gauw raakt hij in goede doen en verhuist naar een grachtenpand. Tegelijkertijd behoudt hij zijn gevoel voor de minder gelukkig bedeelden en treedt hij op als verdediger van krakers en rebellen. De oorzaak van zijn drinkgelagen ligt niet in zijn werk, maar in zijn huwelijk. Hij is getrouwd met Zwanet, een schoonheid en de vroegere vriendin van Albert Egberts. ‘Zijn kwartaaldrinken had alles te maken met het bizarre geheim, het zwarte raadsel van hun huwelijk,’ schrijft Van der Heijden. We horen daar iets over in het hoofdstuk ‘Sneeuwnacht in september’, maar lang niet genoeg, en nu het volgende deel onder diezelfde titel wordt aangekondigd, mogen we verwachten dat daar het raadsel onthuld zal worden.

Het drinken van Quispel leidt hem naar de ondergang. Op de dag dat het oude Huis van Bewaring aan de Havenstraat ontruimd wordt, gaat hij kijken wat er aan de hand is. Hij heeft daar zelf een tijdje een ‘werkcel’ gehad - net als Van der Heijden - en hij kent er allerlei mensen. Hij arriveert daar zwaar beschonken en komt met een paar krakers in een arrestantenwagen terecht. Hij wordt een nacht opgesloten in het hoofdbureau van politie waar hij getuige wordt van de dood van een van de gearresteerden. Deze scène, en de hele nasleep ervan, is gebaseerd op de zaak van Hans Kok die in het midden van de jaren tachtig Amsterdam in een groot deel van het land in beroering heeft gebracht. Quispel treedt op als advocaat namens de ouders van de overledene, maar wil ook gehoord worden als ooggetuige van de kwalijke praktijken van de politie. Hij wordt dan geschorst als advocaat wegens misleiding van zijn cliënt en het achterhouden van

[p. 26]

informatie. Als hij kort daarna zijn vrouw verliest aan haar vroegere vriend Albert Egberts, stort Quispel zich aan het eind van het boek in een nieuwe drankorgie die bedoeld is als de laatste, hoe men dat ook wil uitleggen.

Het boek van Van der Heijden is niet alleen een psychologische roman van de eerste orde, maar ook een tijdsbeeld zoals je dat zelden in de literatuur tegenkomt. Heel die woelige tijd van kraakbewegingen, ontruimingen, het optreden van de Mobiele Eenheid, de dood van Hans Kok, de punks met hun haar als hanekammen (‘de hanen’), hun veiligheidsspelden, zware schoenen en kettingen, en de sannyasins in hun rode en paarse gewaden, die overal de brandweer bij willen halen en plannen maken om het voormalige Huis van Bewaring weer te openen als een geprivatiseerde gevangenis naar Amerikaans model - die tijd weet Van der Heijden als geen ander in de herinnering terug te halen.

Sommige critici vonden hem wat lang van stof. Frans de Rover heeft wel gelijk als hij in Vrij Nederland (8.12.90) zegt de indruk te hebben dat Van der Heijden soms ‘te bezorgd lijkt over de vraag of hij wel duidelijk genoeg is’. Het boek leest als een trein, zegt hij, maar je kunt zonder iets te missen diverse stations overslaan. Reinjan Mulder heeft ook wel gelijk als hij vindt dat de eerste twintig bladzijden van het Tweede Boek voor de loop van het verhaal overbodig zijn (NRC Handelsblad, 30.11.90). Maar van iemand die schrijft met de gedrevenheid van Van der Heijden kun je verwachten dat hij nu en dan even doorschiet en ergens op ingaat waar de lezer niet meteen de functie van onderkent. Het zij hem gegund. Het is ook duidelijk dat noch Mulder, noch De Rover deze marginale kritiek een rol van betekenis laten spelen bij hun buitengewoon positieve eindoordeel. Dat geldt ook voor Willem Kuipers die in de Volkskrant van 30.11.90 een ander voorbehoud maakte. Hij constateerde dat de vertelling heel af en toe haperde als er figuren uit de vorige boeken op het toneel verschenen. Zelf heb ik daar bij het lezen niets van gemerkt. En al kun je Advocaat van de hanen heel goed lezen als een op zichzelf staande roman, het boek is ten slotte deel van een cyclus, met figuren die nu eens in het licht staan en dan weer in de schaduw. Net als in de werkelijkheid.

Bij het verschijnen van de nieuwe roman van Jeroen Brouwers herinnerde Arnold Heumakers er ons in de Volkskrant van 19.10.90 aan dat Brouwers in het tweede deel van zijn brievenboek Kroniek van een karakter (1988) voorzag dat zijn roman De zondvloed (zie NEM 52) zijn literaire loopbaan zou afsluiten. Het boek had inderdaad iets van een afsluiting, van een kroon op het werk. Veel thema's en motieven van Brouwers werden er met herhalingen, variaties en doorwerkingen in samengebracht tot een bijzonder imposant geheel waarvan je je moeilijk kon voorstellen dat het nog eens zou worden overtroffen. Dat is ook niet gebeurd, maar Brouwers is er wel in geslaagd zijn bekende materiaal nog eens tot een boeiende roman te variëren. Zomervlucht (Arbeiderspers, f29,50) is een roman over een musicus en termen als thema, variatie, herhaling en doorwerking dringen zich hier nog sterker op dan bij het vorige boek. De nieuwe roman had ook Fuga kunnen heten, want niet alleen is de musicus Saltsman de auteur van een standaardwerk over Bachs Die Kunst der Fuge, maar ook staat zijn hele leven in het teken van de fuga, of dat woord nu afgeleid is van fugere (vluchten) of fugare (najagen). Saltsman is allang geleden op de vlucht gegaan. Hij was een beroemde pianist, iemand van het formaat van Horowitz, Richter, Ashkenazy maar liefst, die zijn belangstelling voor de piano volkomen verloren heeft. Over zijn boek is hij niet ontevreden, maar het liefst zou hij componeren. En dat lukt niet. Ook is zijn huwelijk helemaal vastgelopen. Meer dan een bos droogbloemen is het niet, zegt hij. Zijn leven

[p. 27]

ziet hij als ‘een oceaan van teleurstellingen’, als ‘het rotsmassief van spijt om het vele onverwezenlijkte en mislukte’. Understatement is nooi teen geliefkoosde stijlvorm van Brouwers geweest. Toch is zijn vlucht tegelijk een jacht, het najagen van een mogelijkheid die zich misschien nog ergens verborgen houdt. Die jacht lijkt plotseling succes te hebben als hij wordt uitgenodigd een lezing te houden op een congres van musicologen in New York. Daar wordt hij verliefd op een zwarte pianiste, Mariëlle Vargas, die hem weer tot leven wekt en hem zelfs weer aan de piano krijgt.

Met die tocht naar New York is iets eigenaardigs aan de hand, zoals Reinjan Mulder ons heeft voorgerekend is NRC Handelsblad (26.10.90). Het tijdsverschil tussen Amsterdam en New York wordt genegeerd en Saltsman die 's avonds om een uur of elf van Schiphol vertrekt, komt op ongeveer dezelfde tijd en dezelfde dag in New York aan, verscheidene uren eerder dan mogelijk is. Tijdens de vlucht heeft de tijd dus stilgestaan, concludeert Mulder, en Saltsman heeft de tijd overwonnen. Zonder in te gaan op de verwaarlozing van het tijdsverschil constateert T. van Deel dat Saltsmans tijdsbesef in New York verstoord is, ‘wat niet alleen blijkt uit zijn onbetrouwbare horloge, maar ook uit dromen, herinneringen, beelden’ (Trouw, 11.10.90). ‘Verschijnselen van depersonalisatie’, noemde Carel Peters het kortweg (Vrij Nederland, 20.10.90). Je zou een stapje verder kunnen gaan en stellen dat het hele Newyorkse deel - het grootste deel van het boek - een droom is of een fantasie van Saltsman. Bij aankomst al denkt hij dat hij is ‘aanbeland in een gedroomd oord waar de klokken een tijdstip aanwezen dat niet overeenkwam met zijn eigen tijdsbesef’. Ook gaan de dingen door elkaar lopen, zodat hij moeite heeft zijn lezing te onderscheiden van een televisieprogramma waarin hij is opgetreden. Vreemder nog is dat hij de deur van Mariëlles huis met zijn eigen huissleutel opent en hoort dat zij hem een maand geleden al in New York had zien lopen. Merkwaardig droomachtig is ook het melodietje dat een zwerver bij hem thuis in Nederland op de piano heeft aangeslagen en dat hij in New York iemand hoort fluiten. Het melodietje wordt ons gegeven: b-e-g-f-d-e-b, en heet daar ‘een niets betekenend muziekje’. Toch moet het iets betekenen want anders is het opschrijven van die noten zinloos. Het doet in de verte denken aan een Schots liedje: ‘will ye no come back again’ (of woorden van die strekking) maar de melodie daarvan verloopt toch anders. Intrigerend maar ook wel irriterend, zoiets. Ik geloof niet dat Brouwers er uitsluitsel over geeft of het Newyorkse deel van het boek als droom moet worden gezien of als een ontregeling van het bestaan door een explosieve gebeurtenis, te weten Saltsmans verliefdheid op Mariëlle. Wel brengt de reis een duidelijke scheiding aan tussen wat ontvlucht wordt - de mislukkingen van carrière en huwelijk - en wat wordt nagejaagd - een nieuwe liefde en een nieuwe ontplooiing. Voor Saltsman is het te laat en hij keert terug van zijn reis of uit de droom naar de sleur van zijn oude leven zonder dat de onrust is verdreven.

In dezelfde tijd dat Van der Heijden en Brouwers hun grote romans van respectievelijk 572 en 312 bladzijden publiceerden, kwamen twee oudere schrijvers met minimale werkjes voor de dag: F.B. Hotz met De voetnoot (Arbeiderspers, f16,90) van 63 ruimgedrukte bladzijden en Willem Frederik Hermans met Naar Magnitogorsk (De Harmonie, f12,90) van 31 wat dichter bedrukte bladzijden. Beide verhalen houden zich bezig met een episode waarin de moderne techniek een stapje naar voren deed. Bij Hotz wordt dat tijdelijk afgeremd, bij Hermans blijkt het tot niets te leiden, en daarmee zijn beide schrijvers hun opvatting van modernisering en vooruitgang trouw gebleven. Hotz is, met Alberts, waarschijnlijk de meest laconieke verteller in het Nederlands. Soberder

[p. 28]

schrijven dan hij doet, kan haast niet. Dat betekent overigens niet dat hij onaangedaan is door wat hij beschrijft. Het knappe van Hotz' stijl is nu juist dat hij zijn melancholie en nostalgie door middel van zulke onversierde zinnen kan overbrengen. De eerste zin van zijn verhaal laat daar al meteen iets van zien: ‘Het verleden is dood, zei mijn kapper. Ik wees hem maar niet op de duizenden tekens van het tegendeel.’ Een van die tekens is voor Hotz het in zijn herinnering voortleven van de treinramp bij de Vink in 1926. Hij was toen nog geen vijf en heeft er niets van gezien, alleen in de verte ‘een rommelende slag’ gehoord. Maar een vriendin van zijn ouders verliest bij het ongeluk een voet en daarmee haar kans op een carrière bij het toneel. De ouders van de verteller vinden haar geëxalteerd en praten graag wat spottend over haar, terwijl zij voor de verteller zelf buiten het gewone patroon valt en hem intrigeert door de zakelijke manier waarop ze haar vernielde leven accepteert. Na haar dood blijkt er een manuscript te bestaan waarin ze als volleerd juriste beschrijft hoe moeilijk het was enige compensatie te krijgen van de spoorwegen die de invoering van zwaardere locomotieven ondeugdelijk hadden voorbereid. Haar advocaat is er zo van onder de indruk van hij er een voetnoot van maakt in zijn boek over schaderegeling. Die woordspeling van voet en voetnoot is het enige dat net iets te nadrukkelijk is in deze atmosferische en melancholieke novelle.

In vergelijking met de schrijftrant van Hotz is die van Hermans in zijn nieuwe verhaal af en toe bijna lyrisch. Het is een verhaal over de ineenstorting van het communisme in de Sovjet-Unie. De verteller werd als jongen gefascineerd en afgeschrikt door de macht die een magneet uitoefent op alles wat van ijzer is. Als hij hoort dat de Russen een stad hebben gesticht die Magnitogorsk heet en die bestemd is om ‘de schitterendste overwinning van het marxisme-leninisme en het proletariaat’ te zijn, trekt die naam alleen al hem zo aan of hijzelf van ijzervijlsel was. Zodra glasnost en perestroika zich doorgezet hebben, gaat hij op weg om die stad te zien. Met een klein groepje toeristen komt hij daar aan en nadat ze alles hebben moeten afgeven wat van ijzer of nikkel is, mogen ze meteen middeleeuwse huifkar de stad binnen. Van een stad is overigens geen sprake, alleen van een enorm gebouw dat de grootste electromagneet ter wereld bevat. Die magneet is tegelijk de meest nutteloze constructie ooit vervaardigd. Hij was bedoeld om de wereld te beheersen, maar heeft alleen macht over oud roest: ‘Het was met een geweld als een bombardement dat het metaal weer tegen die hoge magneetpool aan vloog, de sikkel, de hamers, stalen vogels die zich doodvlogen tegen de muur, en de krachtlijnen vormden een gigantische roos van roestige stekels, een monsterlijke wrat onder schroot bedolven’. Dat bedoelde ik met lyrisch. Het is een prachtig geschreven parabel over de onmacht van het communistische systeem.