Neerlandia. Jaargang 101

[p. 39]

Beeldende kunst
Een vertaalde expositie
● Joris Dedeurwaerder

Van 6 september tot 14 december loopt in het Museum voor Schone Kunsten in Gent de tentoonstelling Paris-Bruxelles/ Brussel-Parijs: realisme, impressionisme, symbolisme, Art nouveau. De artistieke dialoog tussen Frankrijk en België, 1884-1914. De tentoonstelling was in het voorjaar 1997, in het kader van ‘la saison France-Belgique 1848-1914’, al te zien in Parijs.

Het is een grote tentoonstelling (20 museumzalen, met een totale oppervlakte van 1500 m2), een grootse expositie, gezamenlijk opgezet door het Parijse Musée d'Orsay en het Gentse Museum. De opzet, zo heet het, was voor het eerst in een tentoonstelling de Franse en de ‘Belgische’ kunst van de tweede helft van de 19e eeuw en rond de eeuwwisseling met elkaar te confronteren. Paris-Bruxelles zou laten zien ‘hoe tussen de twee buurlanden een wisselwerking ontstond op het vlak van de kunst, en dit in een van de meest boeiende periodes uit de kunstgeschiedenis.’

De ontwikkeling in de negentiende eeuw van de kunst in België - Vlamingen hebben het moeilijk met het begrip ‘Belgische’ kunst - is inderdaad uitzonderlijk geweest. Contact met het kunstcentrum Parijs was daarbij essentieel. In Belgische kunstminnende kringen vonden de Franse vernieuwingen veel bijval. Heel wat kunstenaars uit België - Rops, Stevens, Van Rysselberghe en Verhaeren - gingen zelf een rol spelen in het Parijse kunstleven.

De organisatoren stellen dat de ‘Belgische’ kunst, gestimuleerd door die uitwisselingen, een eigen identiteit verkreeg. Brussel werd tegen het einde van de eeuw op zijn beurt een centrum van de Europese avant-garde.

De tentoonstelling omvat de verschillende kunstdisciplines: ca. 450 werken, in bruikleen gegeven door internationale musea en privécollecties en 91 topstukken uit het Musée d'Orsay en de Brusselse Koninklijke Musea voor Schone Kunsten; schilders- en beeldhouwkunst, grafische kunst, literatuur, theater en muziek, fotografie, architectuur en stedenbouw, en de hele waaier van technieken binnen de decoratieve kunsten. Aan de hand van representatieve stukken van Franse en van Belgische makelij laat ze de opeenvolgende stromingen zien die het 19de-eeuwse Frankrijk in de ban hielden en telkens hun weerklank vonden in Europa: realisme, naturalisme, impressionisme, symbolisme, art nouveau en neo-impressionisme. Telkens wordt getoond hoe de ‘Belgische’ kunstenaars tot deze ontwikkelingen hebben bijgedragen.

Een kostbare catalogus

De schitterende catalogus van Paris-Bruxelles (528 bladzijden, gebonden in een harde kaft, 1950 BEF) is een uitgave van de Réunion des Musées Nationaux en het Mercatorfonds. Er is een Franse en een Nederlandse uitgave. Alle geëxposeerde stukken worden afgebeeld en het boek bevat een aantal rijk geïllustreerde essays.

Uiteraard bevat het werk een inleiding, een ‘proloog’ met historische inleidingen en bovendien beschouwingen over de ‘artistieke invalswegen’: artistieke wisselwerking, wereldtentoonstellingen, etsersgenootschappen. Dan komen achtereenvolgens het historisme, het modernisme en het symbolisme aan de beurt. In deel IV, ‘nieuwe idealen’, gaat de aandacht naar het sociaal realisme en de art nouveau. De tijdtafel op blz. 491 begint bij de Belgische ‘volksopstand’ (sic) in augustus-oktober 1830 en eindigt in 1916 bij het treinongeluk in het station in Rouen waarbij Emile Verhaeren om het leven komt. Bijzonder opvallend is in deze chronologie de aandacht voor de royalties: het huwelijk van de eerste Belgische koning; de geboorte van de toekomstige koning Leopold II; de geboorte in 1837 van ‘Filips’, de toekomstige Graaf van

[p. 40]

Vlaanderen; het huwelijk van de toekomstige koning Leopold II; het bezoek van de hertogen van Brabant aan de Wereldtentoonstelling in 1855; het huwelijk in Berlijn in 1867 van de Graaf van Vlaanderen en Marie van Hohenzollern; het huwelijk van prinses Stefanie met aartshertog Rudolf, en de brand (1901) in het paleis van Laken... In 1847, een jaar na de opening van de spoorlijn Brussel-Parijs, wordt een ‘Manifest van de Vlaamse Beweging’ gesignaleerd. Het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog in 1914 wordt niet vermeld, wel de Lettre au Roi (waarin de Waalse socialist Jules Destrée er zijn beklag over deed dat het de Vlaamsgezinden om meer te doen was dan om facultatief gebruik van het Nederlands in Vlaanderen...). Wel wordt de indruk gewekt dat met de belangrijke, maar nog onvolmaakte wet-Coremans van 1889 op het gebruik van het Nederlands in gerechtszaken en de Gelijkheidswet van 1898 in de strijd voor rechtsgelijkheid voor de Vlamingen in België de kous af was.

Voor de Vlaamse cataloguslezer is er dus niet alleen leesvreugde bij.

Audiovisuele irritatie

In het Gentse museum hebben ze ook speciaal voor deze tentoonstelling een audiovisuele montage gemaakt over de architectuur en de stedenbouwkundige ontwikkeling in de periode 1830-1914. Het is wel even schrikken als je daarbij opeens hoort hoe het verdringen van de eclecticistische bouwkunst door de opkomst van een Vlaamse neorenaissance-architectuur, omstreeks 1860, in verband staat met de opkomst van de Vlaamse Beweging, ‘die de Franse cultuur bestreed.’ De bezoekers die de tentoonstelling in Parijs hebben bezocht zullen zich bij dat verhaal minder vragen hebben gesteld dan de historisch enigszins bewuste Vlamingen die in de Gentse museumzalen kuieren!

Door middel van het Frans...

Charles Picqué, Ministre de la Culture de la Communauté française de Belgique, noemt zich in zijn inleidend woord vooral aangesproken door het beeld dat geschetst wordt van de sociale en culturele tegenstellingen in die lange halve eeuw, en anderzijds door ‘de heerlijke onderdompeling in een wereld van intense creativiteit binnen het kader en door middel van het Frans, onze gemeenschappelijke taal.’ Bepaald niet tactvol en vergetend dat de klok ondertussen niet heeft stilgestaan, herinnert hij er de Gentse bezoekers aan dat in die tijd het adjectief ‘francofoon’ is ontstaan, tegelijk met de specificatie van de term ‘Belgisch’.

Ook de inleidende Franse Ministre de la Culture, Philippe Douste-Blazy, is ervan overtuigd dat Frankrijk ‘de bakermat was van het realisme en het impressionisme en dat de Belgische kunst en literatuur diepgaand door die stromingen beïnvloed werden, maar weinigen ervan op de hoogte (zijn) dat het symbolisme en de art nouveau hun sterkste impulsen kregen vanuit België. De betrekkingen waren dus niet eenzijdig; er bestond een waarachtige dialoog tussen de twee culturen. Precies die dialoog wordt in de tentoonstelling weergegeven, van werk tot werk...’. Voor alle duidelijkheid: met twee culturen bedoelt de achtbare Franse Minister zonder twijfel de Franse cultuur en de in het Frans bedreven Belgische cultuur...

Anne Pingeot en Robert Hoozee moeten zich bij het op papier zetten van hun Ten Geleide toch even ongemakkelijk hebben gevoeld bij de aanblik van hun volkomen scheefgetrokken beeld van België en Vlaanderen rond de eeuwwisseling. Hoe, vragen zij zich af, zullen wij de schrijvers benaderen die in het Frans of in het Nederlands konden schrijven en kozen voor de tweede mogelijkheid? (23) Tot die groep behoren onder meer Cyriel Buysse, Karel van de Woestyne. Pingeot en Hoozee hebben het zich toch gemakkelijk gemaakt: zij benaderen die auteurs gewoon niet... En dat de diverse culturele elementen in het België van toen elkaar in dit kleine land ‘in evenwicht hielden’ (23) is bepaald niet waar!

Of het helemaal verantwoord was het historisch overzicht te laten schrijven door Gilles Candar (service culturel du Musée d'Orsay)? Diens verhaal over de Franse en de Belgische geschiedenis 1830-1914 is beslist een geslaagde synthese van de beschikbare (Franstalige) literatuur over dat onderwerp. De perioden van samenwerking en de crisismomenten in die samenwerking worden netjes op een rij gezet. Dat Franse staatshoofden wel eens over annexatie van het hele Belgische grondgebied zaten te denken, en dat ze zich in Vlaanderen wel eens hebben bemoeid met de Vlaamse Beweging, wordt niet verzwegen. Te eenvoudig is toch de voorstelling dat de wijze waarop de ‘taalkwestie’ werd behandeld ‘hoop gaf aan landen die met soortgelijke problemen worstelden.’ (33) Een zin die je dezer dagen vindt in publicaties waarmee de Belgische diplomatie informatie verschaft over de recente Belgische staatshervorming. Voor de behandelde periode gaat die bewering niet op. Het aannemen van de Gelijkheidswet in 1898 betekende nog lang niet de voltooiing van het Vlaamse culturele reveil. Hoe anders te verklaren dat dit land er nog 80 jaar moest over doen vooraleer het tot een enigszins bevredigende regeling van de ‘soortgelijke problemen’ is gekomen?

In haar stuk over Brussel 1850-1914 wijst Sophie Hsia-De Schaepdrijver op de schrikbarende kwaadwilligheid waarmee de Vlaamse strijders voor taalgelijkheid in België hadden af te rekenen. Pingeot en Hoozee verstoppen hun onverschilligheid voor deze problematiek achter een paar gemeenplaatsen over de vrijblijvende waardering die er in

[p. 41]

Frankrijk zou zijn geweest voor

Fernand Khnopff: Een verlaten stad (1904), Brussel, Koninklijke Musea voor Schone Kunsten

de noordelijke geaardheid en het Vlaamse ‘ras’ van Verhaeren en Co, en citeren een uitlating uit 1861 van Charles de Coster, de auteur van La légende d'Ulenspiegel: ‘Als we dan toch twee talen nodig hebben, laten wij ze dan allebei gebruiken, de ene als taal van onze bestuurszaken en van onze relaties, de andere als de taal van ons binnenste en ons intieme leven als volk.’ Een voorstel dat de Nederlandstalige Belgen niet bepaald een uitzicht op taalgelijkheid bood!

Een verdrongen verleden

Het vrijwel geheel aan de hand van Franse en Franstalige bronnen opgebouwde beeld dat deze mooie tentoonstelling en dit dikke Mercator-boek van het recente Belgische verleden bieden is vertekend. Het verzwijgt niet alleen de ongenadige wijze waarop de Vlaamse emancipatie in de behandelde periode werd bestreden en het heeft nauwelijks oog voor de voor de Vlamingen gunstige geleidelijke verschuiving van invloed en macht die zich toentertijd in België niettemin begon te vertrekken. Het verhult dat het een aantal van de om hun sociaal engagement en ‘visionaire’ bewogenheid bewierookte auteurs, ontbrak aan elementair inzicht in de emancipatorische betekenis en de toekomstgerichtheid van de Vlaamse Beweging.

Het Gent van toen werd in Parijs beschouwd als een stuk frontgebied van de ‘francophonie’. Ter gelegenheid van de Wereldtentoonstelling 1913 - in de catalogus niet gememoreerd - trok de Franse regering extra-kredieten uit voor de Franse aanwezigheid in Gent, waar de Franse universiteit werd bedreigd... Maar uitgerekend in Gent kwam in die jaren ook weer een authentieke Nederlandstalige literatuur tot leven, duidelijk door Franse voorbeelden geïnspireerd: de naturalistische romankunst van Cyriel Buysse, de symbolistische poëzie van Karel Van de Woestyne. De (ook in de Franse literatuur) belezen Stijn Streuvels was er in contact gekomen met de mannen van Van Nu en Straks,

Toen Khnopff dit beeld van de stad van zijn jeugd schilderde was de nieuwe opbloei van Brugge, met de inrichting van de haven van Zeebrugge (1895), in feite al begonnen. Vlaamse auteurs en bladen zetten zich duchtig of tegen het beeld dat Georges Rodenbach van Bruges-la-Morte (1892) had verspreid. Foto: Museum voor Schone Kunsten, Gent

Frederik Van Eeden kwam er uit zijn werk voorlezen. Zonder bekendheid met de Franse kunst en literatuur zou hun oeuvre er anders hebben uitgezien. Maar in tegenstelling met de meesten onder hun Franse collega's en tijdgenoten waren zij beter bekend met andere kunsten en literaturen dan de Franse. En waarom verzwegen dat de groeiende socialistische arbeidersbeweging, anders dan de andere politieke stromingen in Vlaanderen, wel niet flamingantisch, maar toch door en door Nederlandstalig was? In een andere zin dan Charles Picqué het bedoelt werd België aldus een ‘multiculturele’ bron. Die cultuurhistorisch interessante ontwikkeling helemaal niet te laten zien en dat niet creatief te hebben uitgewerkt is een onvergeeflijk tekort in de Gentse versie van Paris-Bruxelles. Alsof ze het in Gent toch maar gênant vinden dat het niet helemaal gelopen is zoals men het zich in Parijs had voorgesteld. Of

[p. 42]

Theo van Rysselberghe, De Iezing, 1903 (Gent, Museum voor Schone Kunsten)

Dit werk is voor de organisatoren van de tentoonstelling het embleem van de culturele en artistieke banden tussen Frankrijk en België rond de eeuwwisseling. In zijn werkkamer in Saint-Cloud leest de dichter Emile Verhaeren, in een rood jasje, voor uit zijn werk. In een blauwachtig licht zitten rondom hem Franse en Belgische vrienden-schrijvers: (van links naar rechts) Félix le Dantec, Francis Vielé-Griffin, Henri-Edmond Cros, André Gide, Maurice Maeterlinck, Felix Féneon en Henri Ghéon.

Het jaar voordien had de Gentenaar Maeterlinck in Le Figaro het Nederlands een ‘jargon informe et vaseux’ (een wanstaltig en duister jargon) genoemd. Toen België door de Duitse overweldiger onder de voet werd gelopen, zei Maeterlinck (Nobelprijs voor literatuur 1911) in december 1914 in het Teatro del Filodrammatici in Milaan dat de Belgen op de bres stonden voor ‘de Latijnse beschaving, de enige beschaving waarin de meerderheld der mensen wil en kan leven’... Een uitspraak die door de Duitse propaganda alvast flink in de verf werd gezet...

Het toneelwerk van Henri Ghéon werd vertaald door Wies Moens en in de jaren 20 en 30 in Vlaanderen vooral bekend door de opvoeringen van het Vlaamsche Volkstoneel.

ze daarom ondertussen aan buitenlanders zo nodig moesten kond doen dat de Vlaamse Beweging de Franse cultuur bestreed? Integendeel: precies in Paris-Bruxelles hadden het publiek moeten duidelijk maken dat het de voortrekkers van de Vlaamse Beweging niet te doen was om het bestrijden van de Franse cultuur, maar om gelijke kansen voor de Nederlandstaligen in hun eigen land. En daarbij helemaal niet verzwijgen hoezeer ook vertrouwdheid met het Frans en de Franse cultuur Vlaamse kunstenaars en literatoren tot op onze dagen inspireert. Ondanks alle uitgestalde schoonheid beschouw ik deze tentoonstelling daarom als een gemiste kans, als een manifestatie van overjarig belgicisme.

Het is mij dan ook niet helemaal duidelijk waarom de (subsidiërende) Vlaamse Minister van Cultuur, Gezin en Welzijn deze manifestatie zo nodig ‘een schitterende start’ voor het eeuwfeest van het Gentse museum moest noemen. De Minister heeft uiteraard gelijk als hij, nog maar eens, op gezag van August Vermeylen schrijft dat wij Vlamingen moeten zijn om Europeeërs te worden. In Gent blijven ze doen alsof wij daar nog lang niet aan toe zijn.